Ενότητα 11η (514Α-515A)
Μετάφραση
Ύστερα από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίασε τη δική μας φύση
σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία με την ακόλουθη
περιπετειώδη εικόνα. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους δήθεν μέσα σε
υπόγειο μέρος όμοιο με σπηλιά, που έχει την είσοδό του ανοικτή προς το
φως, σε μάκρος, σε όλη την έκταση της σπηλιάς, να βρίσκονται μέσα σε
αυτό, από παιδιά, στα δεσμά και από τα πόδια και από τον τράχηλο
ώστε και να μένουν στην ίδια θέση αυτοί και να βλέπουν μόνο μπροστά
τους, χωρίς να μπορούν να γυρίζουν κυκλικά τα κεφάλια τους εξ αιτίας
των δεσμών. Γι’ αυτούς, λοιπόν, να φέγγει μια λάμψη από φωτιά από
ψηλά και από μακριά που καίει πίσω τους, και ανάμεσα στη φωτιά και
τους δεσμώτες επάνω στην επιφάνεια της γης να περνάει δρόμος κοντά
στον οποίο, φαντάσου, να έχει κτισθεί ένα χαμηλό τείχος, όπως ακριβώς
στήνονται τα παραπετάσματα από τους θαυματοποιούς μπροστά από
τους θεατές, πάνω από τα οποία παρουσιάζουν τα τεχνάσματά τους.
Τα φαντάζομαι, είπε.
Φαντάσου τώρα ανθρώπους κατά μήκος αυτού του τείχους να
μεταφέρουν κάθε είδους κατασκευάσματα που εξέχουν από το τείχος και
αγάλματα και άλλα ομοιώματα και πέτρινα και ξύλινα και
κατασκευασμένα από κάθε είδους υλικό, και όπως είναι φυσικό από
αυτούς που τα κρατούν και τα δείχνουν από μακριά άλλοι να μιλούν και
άλλοι να σωπαίνουν.
Παράξενη εικόνα περιγράφεις, είπε, και παράξενους δεσμώτες.
Όμοιους με εμάς, είπα εγώ.
Ερωτήσεις
1. Με ποιους προσδιορισμούς του χρόνου και του χώρου δηλώνεται η
δεινή κατάσταση των δεσμωτών;
2. Οι δεσμώτες που περιγράφονται στην ενότητα είναι όντως παράξενοι
και μακρινοί; Πώς λειτουργεί προς την κατεύθυνση αυτή η τελευταία
φράση του κειμένου;


Ενότητα 11η
Ο μύθος του σπηλαίου είναι η πιο γνωστή ίσως αλληγορία μέσα στην
Πολιτεία, ένα έργο το οποίο ο Πλάτων αφιερώνει στη διερεύνηση της
έννοιας της δικαιοσύνης. Η αναφορά στους δεσμώτες και το σπήλαιο
γίνεται στην αρχή του έβδομου βιβλίου, λίγο πριν ο Πλάτων
προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά του παντελοῦς φύλακος, αυτού δηλαδή
που είναι έτοιμος να γίνει άρχοντας φιλόσοφος. Ο φιλόσοφος είναι
ικανός να κυβερνήσει την πολιτεία και να την οδηγήσει στην ύψιστη
ιδέα, αυτήν του ἀγαθοῦ.
Στο τέλος του έκτου βιβλίου ο Σωκράτης και ο Γλαύκων έχουν
συμφωνήσει ότι η διάνοια -βρίσκεται μεταξύ της δόξης και του νοῦ-
επιτελεί σημαντικό ρόλο στην ενασχόληση της ψυχής με τη διαλεκτική
επιστήμη, αυτήν που οδηγεί στην ἀνυπόθετον ἀρχήν, δηλαδή στην
αλήθεια. Η διάνοια μαζί με την νόησιν, την πίστιν και την εἰκασίαν είναι
παθήματα (=φαινόμενα) της ψυχής, τα οποία καλλιεργούνται σε κάθε
άνθρωπο. Το έβδομο βιβλίο ξεκινά με την ανάλυση από τη μεριά του
Σωκράτη της σύστασης της ψυχής όσον αφορά την παιδεία της, τη
μόρφωσή της. Βεβαίως η αναφορά στην πεπαιδευμένη και την αμόρφωτη
ψυχή έχει ως σκοπό να τονίσει το έως τώρα εκπαιδευτικό πρόγραμμα
που ακολουθούν οι φύλακες της Πολιτείας και μάλιστα να διακρίνει
σαφέστερα τις ψυχικές ιδιότητες εκείνων που θα προκριθούν στη θέση
των αρχόντων βασιλέων. Υπό αυτό το πρίσμα μπορούμε να
προχωρήσουμε στην ερμηνεία της αλληγορίας.
Στην προκείμενη ενότητα κυριαρχεί η περιγραφή του σπηλαίου
και των δεσμωτών. Το ρήμα ἰδὲ οφείλουμε να το ερμηνεύσουμε όχι
κυριολεκτικά. Η θέασις στον Πλάτωνα γίνεται κυρίως με τον νου όχι με
τις αισθήσεις. Ασφαλώς πρόκειται για τη θέα ενός καινούργιου, για την
ώρα ασύλληπτου, πράγματος. Στην περιγραφή της σπηλιάς δεδομένα
είναι η είσοδός της που βρίσκεται σε βαθμίδα υψηλότερη αυτής των
δεσμωτών, η φλόγα πυρός κάπου ψηλά και πίσω, η επιφάνεια της γης με
τον δρόμο και το τειχίον και βεβαίως οι σχεδόν ακίνητοι δεσμώτες, οι
οποίοι είναι υποχρεωμένοι να βλέπουν (το ὁρᾶν εδώ λαμβάνεται
κυριολεκτικά) μόνον ευθεία και μπροστά. Η παρομοίωση του τείχους με
παραπετάσματα θαυματοποιών δεν είναι τυχαία. Υποδηλώνει εξ αρχής
το ψεύτικο, το απατηλό, όπως πράγματι είναι τα όσα βλέπουν από τη
θέση που βρίσκονται οι δεσμώτες άνθρωποι.
Ο Γλαύκων χαρακτηρίζει την όλη εικόνα παράξενη. Η λέξη αυτή
(ἄτοπον) δίνει την αφορμή στον Σωκράτη να επιχειρήσει τη σύγκριση
της εικόνας των δεσμωτών με τους ανθρώπους της εποχής του, αυτούς
που βρίσκονται, χωρίς να το γνωρίζουν, σε δεσμά.