16-17 ΕΝΟΤΗΤΑ
Ερμηνευτικά σχόλια
Ποιος δεν είναι πολίτης
- Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της έννοιας ‘’πολίτης’’ (βλ. και στο τέλος της
προηγούμενης διδακτικής ενότητας) ο Αριστοτέλης θα αναφερθεί πρώτα στα
στοιχεία που δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης, για να δώσει στη
συνέχεια εκείνα που το αποδεικνύουν. Τα στοιχεία λοιπόν που δεν μπορούν να
στηρίξουν τον ορισμό της έννοιας αυτής είναι:
α. Ο τόπος κατοικίας (οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστὶν). Ο ορισμός του πολίτη δε
συναρτάται από τον τόπο στον οποίο κατοικεί, αφού κοινότητα κατοικίας έχουν
και οι μέτοικοι και οι δούλοι, που όμως δεν είναι πολίτες.
Μέτοικοι ονομάζονταν όσοι κατοικούσαν μόνιμα σε μια πόλη (κυρίως στην
Αθήνα), αλλά προέρχονταν από άλλον ελληνικό τόπο. Αυτοί πλήρωναν κάθε
χρόνο ειδικό φόρο, το μετοίκιον. Ο μέτοικος δεν ήταν κανονικός πολίτης και
υποχρεωνόταν να έχει έναν προστάτην, δηλαδή έναν κανονικό πολίτη, ο οποίος
συναλλασσόταν για λογαριασμό του με το κράτος και έδινε εγγύηση για τη
διαγωγή εκείνου. Συχνά ένας μέτοικος αποκτούσε το δικαίωμα της ισοπολιτείας.
β. Τα δικαιικά δικαιώματα (οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες). Δεν μπορεί επίσης να
είναι κανείς πολίτης, μόνο και μόνο επειδή έχει το δικαίωμα να εμφανίζεται στο
δικαστήριο είτε ως ενάγων είτε ως εναγόμενος, γιατί και κάποιοι κάτοικοι της
πόλης που είναι πολίτες άλλων πόλεων έχουν αυτό το δικαίωμα, ύστερα από
κάποια ειδική συμφωνία ανάμεσα στην πόλη στην οποία διαμένουν και στην πόλη
από την οποία προέρχονται και της οποίας είναι πολίτες.
• ἀπὸ συμβόλων· ‘’σύμβολα'' ήταν ειδικές συμβάσεις, κυρίως εμπορικές, ανάμεσα
σε δύο πόλεις, οι οποίες ρύθμιζαν τις διαδικασίες για αδικήματα εμπορικών κυρίως
συναλλαγών. Σε ένα άλλο σημείο του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών ο
Αριστοτέλης αναφέρεται και πάλι στα σύμβολα, φέρνοντας ως παράδειγμα τους
Τυρρηνούς και τους Καρχηδόνιους, οι οποίοι είχαν τέτοιες συμφωνίες μεταξύ
τους, όμως αυτό δε σήμαινε ότι ανήκαν στην ίδια πολιτική κοινωνία.
• Στο κείμενο που παραλείπεται (βλ. τα αποσιωπητικά του σχολικού βιβλίου) ο
Αριστοτέλης αποκλείει την ιδιότητα του πολίτη από τα παιδιά και τους γέροντες.
• Οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες…· είναι δύσκολη η κατανόηση και η μετάφραση
της φράσης· αν υπήρχε κόμμα μετά το μετέχοντες, αυτό θα σήμαινε ότι τα άτομα
για τα οποία γίνεται λόγος θα είχαν όλα τα δικαιώματα και η ‘’επεξήγηση’’ που θα
ακολουθούσε θα σήμαινε ότι όλα κι όλα τα δικαιώματα είναι η εμφάνιση κάποιου
στο δικαστήριο (μάλιστα θα ήταν περιττό το οὕτως). Τώρα όμως (χωρίς κόμμα
και με το οὕτως) η γενική τῶν δικαίων είναι α) αντικείμενο της μετοχής οἱ
μετέχοντες και παράλληλα β) γενική διαιρετική (= όσοι μετέχουν σε ένα από τα
δικαιώματα του πολίτη, δηλαδή στο δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και
ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες).
Πολίτης: Αυτός που μετέχει κρίσεως καὶ ἀρχῆς
- Ύστερα από τον αποκλεισμό του τόπου κατοικίας και των δικαιικών δικαιωμάτων,
με τα οποία δε συναρτάται ο ορισμός της έννοιας '’πολίτης’’, ο Αριστοτέλης
έρχεται στα δύο κυριότερα γνωρίσματα του πολίτη. Πολίτης λοιπόν είναι:
α) αυτός που μπορεί να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου (μετέχειν κρίσεως) και
β) αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα όργανα από
τα οποία λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις (βουλή, εκκλησία του δήμου) –
μετέχειν ἀρχῆς.
- Ο πολίτης λοιπόν ορίζεται ως προς το πλαίσιο συμμετοχής του στο πολίτευμα.
Τι είναι η πόλις
- Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη διδακτική ενότητα, η πόλις είναι όλο και ο
πολίτης μέρος. Έτσι, αφού ορίστηκε εδώ η έννοια πολίτης, μπορεί να οριστεί και
η έννοια πόλις, η οποία είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να
συμμετέχουν στην πολιτική και στη δικαστική εξουσία· και ακόμα, που είναι
αρκετά και ικανά να εξασφαλίζουν τα πάντα στο κοινό (η συμμετοχή στις
δικαστικές λειτουργίες είναι βασικό στοιχείο για τον ορισμό της έννοιας πολίτης
και για τον Πλάτωνα).
Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο τόπος στον οποίο κατοικεί ένα άτομο και το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες δε
στοιχειοθετούν την ιδιότητα του πολίτη.
2. Πολίτης είναι αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη δικαστική και στην
πολιτική εξουσία.
3. Πόλις είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στη δικαστική
και στην πολιτική εξουσία και που μπορούν να εξασφαλίζουν όσα αγαθά
χρειάζονται.
Η δομή της ενότητας
Α. Στοιχεία που δε συνιστούν την έννοια πολίτης
1. Κοινότητα τόπου κατοικίας
2. Το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες
Β. Γνωρίσματα που αποδίδονται στην έννοια πολίτης
1. Δυνατότητα συμμετοχής στη δικαστική εξουσία
2. Δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική εξουσία
Γ. Γνωρίσματα της έννοιας πόλις
1. Αποτελείται από σύνολο ‘’πολιτών’’
2. Το σύνολο αυτό εξασφαλίζει αυτάρκεια
ΕΝΟΤΗΤΑ 17η
Τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκκλίσεις από αυτά
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η αρχή του κειμένου – Το θέμα
α. Στο κείμενο των Πολιτικών που βρίσκεται ανάμεσα στις ενότητες 16 και 17 του
σχολικού βιβλίου, γίνεται λόγος για διάφορα θέματα σχετικά με τον πολίτη, για τις
αρετές του πολίτη ως άρχοντος και ως αρχομένου, για τα είδη του πολίτη, για τον
ορισμό της πολιτείας και του πολιτεύματος –για να διακριθούν στο τέλος τα
πολιτεύματα σε ορθά και σε παρεκβάσεις των ορθών.
- Μια παρατήρηση σχετικά με τη μέθοδο έρευνας: ο Αριστοτέλης, στην πρώτη
φάση της εξέτασης ενός θέματος ξεκαθαρίζει ορισμένα στοιχεία, τα οποία θα
χρησιμοποιήσει στην επόμενη φάση της διερεύνησης του συγκεκριμένου θέματος.
Το ίδιο γίνεται και στο κείμενο της διδακτικής ενότητας 17 του σχολικού βιβλίου
(αρχή του κεφαλαίου 7 του βιβλίου ΙΙΙ των Πολιτικῶν): έχουν ήδη ξεκαθαριστεί
κάποια επιμέρους θέματα και βρισκόμαστε στην αρχή της δεύτερης φάσης της
διερεύνησης της έννοιας της πολιτείας. Αυτό σημασιοδοτείται με τη φράση
Διωρισμένων δὲ τούτων ἐχόμενόν ἐστι τὰς πολιτείας ἐπισκέψασθαι, πόσαι τὸν
ἀριθμὸν καὶ τίνες εἰσι.
- Ο τρόπος αυτός της οργάνωσης και της ερευνητικής πορείας της σκέψης του
Αριστοτέλη φαίνεται και στα προηγούμενα κεφάλαια (4,5 και 6), στην αρχή των
οποίων υπάρχουν αντίστοιχα οι ακόλουθες φράσεις (η σημασία των φράσεων
είναι παρόμοια με αυτή της παραπάνω φράσης):
Τῶν δὲ νῦν εἰρημένων ἐχόμενόν ἐστι ἐπισκέψασθαι...
Περὶ δὲ τὸν πολίτην λείπεταί τις τῶν ἀποριῶν.
Ἐπεὶ δὲ ταῦτα διώρισται, τὸ μετὰ ταῦτα σκεπτέον…
β. Στην αρχή της φράσης της ενότητας, που αναφέρεται παραπάνω (Διωρισμένων…),
δίνεται και το θ έ μ α που θα εξεταστεί, και αυτό είναι: Ο αριθμός των
πολιτευμάτων και η φύση του καθενός (οι μορφές των πολιτευμάτων και τα
γνωρίσματα του καθενός).
2. Οι μορφές των πολιτευμάτων
- Ο Αριστοτέλης, μετά το θέμα, δίνει τη γενική διάκριση των πολιτευμάτων σε δύο
κατηγορίες: σε ο ρ θ ά και στις π α ρ ε κ β ά σ ε ι ς τους (στις παρεκκλίσεις
από τα ορθά).
- Πριν προχωρήσει στη διάκριση των επιμέρους μορφών των πολιτευμάτων, ο
Αριστοτέλης ταυτίζει τις έννοιες πολιτεία και πολίτευμα (με τη σημασία που έχουν
οι λέξεις στην αρχαία ελληνική· η ταύτιση αυτή έχει γίνει στην αρχή του
κεφαλαίου 6 και εδώ επαναλαμβάνεται): πολιτεία λοιπόν και πολίτευμα είναι το
ίδιο (αφού τη μορφή της πολιτείας την προσδιορίζουν το περιεχόμενο, η
οργάνωση και η λειτουργία του πολιτεύματος· πολίτευμα, πάλι, είναι ο τρόπος με
τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη, η ύψιστη αρχή στις πόλεις)· και ο φορέας της
ύψιστης αρχής, ο οποίος ασκεί την εξουσία, είναι είτε ένα πρόσωπο είτε λίγα
πρόσωπα είτε το σύνολο των πολιτών. Τα είδη λοιπόν των πολιτευμάτων, κατά
τον Αριστοτέλη, είναι τα ακόλουθα:
ΕΙΔΗ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ
Α. ΟΡΘΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ Β. ΠΑΡΕΚΒΑΣΕΙΣ (των ορθών)
1. βασιλεία 1. τυραννίδα
- κυβερνάει ένας (μοναρχία) - κυβερνάει ένας (μοναρχία)
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το προσωπικό του
συμφέρον
2. αριστοκρατία 2. ολιγαρχία
- κυβερνούν λίγοι - κυβερνούν λίγοι
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το συμφέρον των λίγων
(των πλουσίων)
3. “πολιτεία’’ 3. “δημοκρατία’’
- κυβερνάει ο λαός - κυβερνάει ο λαός
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το συμφέρον των
απόρων
3. Τα κριτήρια για τη διάκριση
- Σε ένα πρώτο επίπεδο η διάκριση των πολιτευμάτων γίνεται ως προς τη μορφή
τους, με κριτήριο τον αριθμό των προσώπων που είναι φορείς της εξουσίας
(χωρίς αξιολογικές εκτιμήσεις). Έτσι, διαπιστώνεται ότι η εξουσία ασκείται α) από
ένα πρόσωπο, β) από λίγα πρόσωπα και γ) από το σύνολο των πολιτών.
- Όμως το κύριο κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο τα πολιτεύματα διαφοροποιούνται
και διακρίνονται σε ορθά και στις παρεκβάσεις τους, είναι το σ υ μ φ έ ρ ο ν (η
ικανοποίηση του συμφέροντος είναι συστατικό στοιχείο της έννοιας του πολίτη
και γι’ αυτό το λόγο το συμφέρον είναι το κριτήριο). Έτσι, στα ορθά πολιτεύματα
αυτοί που ασκούν την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του κοινού
συμφέροντος, ενώ στις παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων αυτοί που ασκούν
την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του δικού τους συμφέροντος: ο
τύραννος αποβλέπει στο δικό του συμφέρον, η ολιγαρχία στο συμφέρον των
πλουσίων και η ''δημοκρατία'' στο συμφέρον των απόρων.
• Εδώ θα περιμέναμε η ολιγαρχία να αποβλέπει στο συμφέρον των λίγων και η
“δημοκρατία’’ στο συμφέρον του πλήθους, όμως η αριθμητική διάκριση
αντικαθίσταται με οικονομική: αντί για τους λίγους αναφέρονται οι πλούσιοι και
αντί για τους πολλούς οι άποροι. Έτσι, το κριτήριο εδώ γίνεται ταξικό (αυτό
βέβαια δε διαφοροποιεί τα γνωρίσματα: οι πλούσιοι είναι οι λίγοι· και οι άποροι, οι
φτωχοί, είναι οι πολλοί).
• Οι παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων δεν παρουσιάζονται με θετική εξέταση,
με τον προσδιορισμό των δικών τους γνωρισμάτων, αλλά ως αντίθετες με τα
ορθά πολιτεύματα.
• Η διάκριση των πολιτευμάτων σε τρία ορθά και τρία αντίστοιχα λανθασμένα είναι
παρμένη από τον Πλάτωνα (Πολιτικός 291 d) με τη διαφορά ότι εκείνος
χρησιμοποιεί ως κριτήριο το νόμο, τον οποίο ακολουθούν ή όχι τα πολιτεύματα.
4. Τα ορθά πολιτεύματα και το κοινό συμφέρον
- Έχει αναφερθεί στα προηγούμενα ότι: α) κάθε ανθρώπινη κοινωνία στοχεύει σ’
ένα αγαθό· β) και η πόλις, που είναι η πιο σημαντική ανθρώπινη κοινωνία,
στοχεύει στο κυριότερο αγαθό, στην ευδαιμονία, που πετυχαίνεται, όταν η πόλις
φτάσει στην αυτάρκεια· γ) όμως στην ευδαιμονία της πόλεως δε συμβάλλουν το
ίδιο τα διάφορα συστήματα διακυβέρνησής της· άλλα από αυτά δεν αποβλέπουν
στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών, ενώ άλλα διασφαλίζουν το κοινό
συμφέρον -αυτά είναι και οι ορθοί τρόποι διακυβέρνησης της πόλεως, είναι αἱ
ὀρθαὶ πολιτεῖαι.
5. Η αριστοκρατία
- Οι λίγοι, οι οποίοι, όταν κυβερνούν την πόλιν, αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον,
είναι οι ἄριστοι· αυτοί, ‘’όπως γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, ορίζονται με βάση την
παιδεία, τη μόρφωση που έχουν, η οποία είναι σύμφωνη με το νόμο (ὑπὸ τοῦ
νόμου κειμένη). Από την υπεροχή τους αυτή απορρέει και το γεγονός ότι
ξεπερνούν σε αρετή τους άλλους πολίτες και αποβλέπουν στο κοινό καλό’’ (σχολ.,
σελ. 200).
- Αξίζει να σταθούμε σε μια φράση του κειμένου: ἤ διὰ τὸ τοὺς ἀρίστους ἄρχειν ἤ
διὰ τὸ πρὸς τὸ ἄριστον τῇ πόλει καὶ τοῖς κοινωνοῦσιν αὐτῆς (το όνομα
αριστοκρατία οφείλεται είτε στο ότι κυβερνούν οι άριστοι είτε στο ότι ασκούν την
εξουσία αποβλέποντας σε ότι είναι άριστο για την πόλη και για τα μέλη της). Τα
χαρακτηριστικά του αριστοκρατικού πολιτεύματος που δίνει και το πρώτο και το
δεύτερο σκέλος της φράσης αυτής θα έπρεπε να αποδίδονται σε όλες τις μορφές
των ορθών πολιτευμάτων, ωστόσο φαίνεται ότι προβάλλονται “κατεξοχήν’’ στην
αριστοκρατία.
6. Η ‘’πολιτεία’’
- Η λέξη πολιτεία σημαίνει πολίτευμα (είναι το κοινό όνομα όλων των μορφών των
πολιτευμάτων)· επομένως, το συγκεκριμένο είδος του πολιτεύματος που έχει
αυτό το όνομα εξαίρεται ως το “κατεξοχήν’’ πολίτευμα (σχήμα κατεξοχήν),
δηλαδή το πολίτευμα το οποίο κατά την κοινή αντίληψη είναι το καλύτερο από
όλα τα άλλα (ο όρος χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και από τους ρήτορες
Ισοκράτη και Δημοσθένη). Ωστόσο, όπως αναφέρεται σε άλλα σημεία των
Πολιτικών, το καλύτερο πολίτευμα για τον Αριστοτέλη είναι η μοναρχία, φτάνει
να είναι ο μονάρχης ένα εξαιρετικό πρόσωπο, που θα ξεχωρίζει από τους άλλους
σε αρετή και φρόνηση, ή, αν δεν υπάρχει τέτοιο πρόσωπο, η αριστοκρατία.
Σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο, στις εκφράσεις καλεῖν εἰώθαμεν (= συνηθίζουμε
να ονομάζουμε) και καλεῖται πολιτεία (= πήρε το όνομα ''πολιτεία'') διακρίνεται η
στάση του Αριστοτέλη, ο οποίος δε συμμερίζεται την άποψη πως η πολιτεία είναι
το καλύτερο πολίτευμα (ωστόσο, το καλεῖν εἰώθαμεν αναφέρεται και στα
πολιτεύματα που θεωρεί ο Αριστοτέλης καλύτερα από την πολιτεία).
• Στο σχολικό βιβλίο δίνεται η γνώμη ότι ο όρος πολιτεία θα μπορούσε να αποδοθεί
στη νέα ελληνική με τον όρο συνταγματική δημοκρατία.
7. Η τυραννίδα
- Η λέξη τύραννος αρχικά (ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από τον Τρωικό πόλεμο)
δήλωνε το βασιλιά, τον απόλυτο άρχοντα, και με αυτή τη σημασία
χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο (ο Δίας είναι τῶν θεῶν τύραννος) και από το
Σοφοκλή (Οἰδίπους τύραννος). Η λέξη όμως αλλάζει σημασία και δηλώνει αυτόν
που πήρε και κρατάει την εξουσία με τη βία, και στη συνέχεια το σφετεριστή της
εξουσίας, τον άδικο και βίαιο άρχοντα (ωστόσο, αναφέρονται και τύραννοι που
άσκησαν σωστά την εξουσία και άφησαν σημαντικό έργο).
8. Η ‘’δημοκρατία’’
- Ο Αριστοτέλης ονομάζει πολιτεία το πολίτευμα που εμείς σήμερα ονομάζουμε
δημοκρατία, ενώ γι’ αυτόν η δημοκρατία είναι παρέκκλιση της πολιτείας, αφού
είναι το πολίτευμα που δεν αποβλέπει στο κοινό αλλά στο μερικό συμφέρον (στο
συμφέρον των απόρων).
- Έτσι, το περιεχόμενο της έννοιας ‘’δημοκρατία’’, όπως αυτό δίνεται από τον
Αριστοτέλη, ξαφνιάζει το σύγχρονο αναγνώστη· ωστόσο ο φιλόσοφος σε άλλο
σημείο των Πολιτικῶν (1290 a 15) αναφέρει μιαν άλλη γενική διάκριση των
πολιτευμάτων, σύμφωνα με την οποία δύο είναι τα κύρια πολιτεύματα, η
δημοκρατία και η ολιγαρχία (τα άλλα πολιτεύματα είναι παραλλαγές τους). Για τα
είδη της δημοκρατίας θα γίνει λόγος και στη μεθεπόμενη διδακτική ενότητα.
9. Η θεωρία και η πραγματικότητα
- Ο Αριστοτέλης ''ολοκληρώνει σε αντιστοιχία προς τα πριν και καταλήγει για το
κριτήριο της ορθότητας, που είναι το κοινό συμφέρον. Το συμπέρασμα αυτό το
εφαρμόζει και στις τρεις μορφές πολιτείας και το θεωρεί λογικά αναγκαίο. Βέβαια
είναι θεωρητικό. Δεν υπεισέρχεται το κριτήριο της αλήθειας, που στη νεότερη
πολιτική επιστήμη συνυπολογίζεται, π.χ. αν ένα ολιγαρχικό καθεστώς πραγματικά
στην πράξη επιδιώκει το συμφέρον όλων, αν μπορεί εξ ορισμού να υπάρξει. Η
αποδοχή ακριβώς ότι μπορεί να υπάρξει είναι θεωρητική (πέρα δηλαδή από κάθε
εμπειρία) και δηλώνει την ορθή πολιτεία (που μπορεί να μην υπάρχει). Ο
Αριστοτέλης εδώ δηλαδή ενδιαφέρεται για τη σύνθεση ενός ορισμού που να λέει,
ποιες είναι ορθές και ποιες όχι και με ποια κριτήρια. Αν υπάρχουν τώρα ορθές, αν
υπήρξαν κάποτε, αν θα υπάρξουν στο μέλλον, είναι άλλο θέμα’’ (Αριστοτέλη
Πολιτικά, βιβλίο Γ – Σύμφωνα με τις παραδόσεις του καθηγητή Γιάννη
Αναστασίου, Ιωάννινα).
Ερμηνευτικά σχόλια
Ποιος δεν είναι πολίτης
- Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της έννοιας ‘’πολίτης’’ (βλ. και στο τέλος της
προηγούμενης διδακτικής ενότητας) ο Αριστοτέλης θα αναφερθεί πρώτα στα
στοιχεία που δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης, για να δώσει στη
συνέχεια εκείνα που το αποδεικνύουν. Τα στοιχεία λοιπόν που δεν μπορούν να
στηρίξουν τον ορισμό της έννοιας αυτής είναι:
α. Ο τόπος κατοικίας (οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστὶν). Ο ορισμός του πολίτη δε
συναρτάται από τον τόπο στον οποίο κατοικεί, αφού κοινότητα κατοικίας έχουν
και οι μέτοικοι και οι δούλοι, που όμως δεν είναι πολίτες.
Μέτοικοι ονομάζονταν όσοι κατοικούσαν μόνιμα σε μια πόλη (κυρίως στην
Αθήνα), αλλά προέρχονταν από άλλον ελληνικό τόπο. Αυτοί πλήρωναν κάθε
χρόνο ειδικό φόρο, το μετοίκιον. Ο μέτοικος δεν ήταν κανονικός πολίτης και
υποχρεωνόταν να έχει έναν προστάτην, δηλαδή έναν κανονικό πολίτη, ο οποίος
συναλλασσόταν για λογαριασμό του με το κράτος και έδινε εγγύηση για τη
διαγωγή εκείνου. Συχνά ένας μέτοικος αποκτούσε το δικαίωμα της ισοπολιτείας.
β. Τα δικαιικά δικαιώματα (οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες). Δεν μπορεί επίσης να
είναι κανείς πολίτης, μόνο και μόνο επειδή έχει το δικαίωμα να εμφανίζεται στο
δικαστήριο είτε ως ενάγων είτε ως εναγόμενος, γιατί και κάποιοι κάτοικοι της
πόλης που είναι πολίτες άλλων πόλεων έχουν αυτό το δικαίωμα, ύστερα από
κάποια ειδική συμφωνία ανάμεσα στην πόλη στην οποία διαμένουν και στην πόλη
από την οποία προέρχονται και της οποίας είναι πολίτες.
• ἀπὸ συμβόλων· ‘’σύμβολα'' ήταν ειδικές συμβάσεις, κυρίως εμπορικές, ανάμεσα
σε δύο πόλεις, οι οποίες ρύθμιζαν τις διαδικασίες για αδικήματα εμπορικών κυρίως
συναλλαγών. Σε ένα άλλο σημείο του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών ο
Αριστοτέλης αναφέρεται και πάλι στα σύμβολα, φέρνοντας ως παράδειγμα τους
Τυρρηνούς και τους Καρχηδόνιους, οι οποίοι είχαν τέτοιες συμφωνίες μεταξύ
τους, όμως αυτό δε σήμαινε ότι ανήκαν στην ίδια πολιτική κοινωνία.
• Στο κείμενο που παραλείπεται (βλ. τα αποσιωπητικά του σχολικού βιβλίου) ο
Αριστοτέλης αποκλείει την ιδιότητα του πολίτη από τα παιδιά και τους γέροντες.
• Οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες…· είναι δύσκολη η κατανόηση και η μετάφραση
της φράσης· αν υπήρχε κόμμα μετά το μετέχοντες, αυτό θα σήμαινε ότι τα άτομα
για τα οποία γίνεται λόγος θα είχαν όλα τα δικαιώματα και η ‘’επεξήγηση’’ που θα
ακολουθούσε θα σήμαινε ότι όλα κι όλα τα δικαιώματα είναι η εμφάνιση κάποιου
στο δικαστήριο (μάλιστα θα ήταν περιττό το οὕτως). Τώρα όμως (χωρίς κόμμα
και με το οὕτως) η γενική τῶν δικαίων είναι α) αντικείμενο της μετοχής οἱ
μετέχοντες και παράλληλα β) γενική διαιρετική (= όσοι μετέχουν σε ένα από τα
δικαιώματα του πολίτη, δηλαδή στο δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και
ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες).
Πολίτης: Αυτός που μετέχει κρίσεως καὶ ἀρχῆς
- Ύστερα από τον αποκλεισμό του τόπου κατοικίας και των δικαιικών δικαιωμάτων,
με τα οποία δε συναρτάται ο ορισμός της έννοιας '’πολίτης’’, ο Αριστοτέλης
έρχεται στα δύο κυριότερα γνωρίσματα του πολίτη. Πολίτης λοιπόν είναι:
α) αυτός που μπορεί να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου (μετέχειν κρίσεως) και
β) αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα όργανα από
τα οποία λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις (βουλή, εκκλησία του δήμου) –
μετέχειν ἀρχῆς.
- Ο πολίτης λοιπόν ορίζεται ως προς το πλαίσιο συμμετοχής του στο πολίτευμα.
Τι είναι η πόλις
- Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη διδακτική ενότητα, η πόλις είναι όλο και ο
πολίτης μέρος. Έτσι, αφού ορίστηκε εδώ η έννοια πολίτης, μπορεί να οριστεί και
η έννοια πόλις, η οποία είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να
συμμετέχουν στην πολιτική και στη δικαστική εξουσία· και ακόμα, που είναι
αρκετά και ικανά να εξασφαλίζουν τα πάντα στο κοινό (η συμμετοχή στις
δικαστικές λειτουργίες είναι βασικό στοιχείο για τον ορισμό της έννοιας πολίτης
και για τον Πλάτωνα).
Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο τόπος στον οποίο κατοικεί ένα άτομο και το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες δε
στοιχειοθετούν την ιδιότητα του πολίτη.
2. Πολίτης είναι αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη δικαστική και στην
πολιτική εξουσία.
3. Πόλις είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στη δικαστική
και στην πολιτική εξουσία και που μπορούν να εξασφαλίζουν όσα αγαθά
χρειάζονται.
Η δομή της ενότητας
Α. Στοιχεία που δε συνιστούν την έννοια πολίτης
1. Κοινότητα τόπου κατοικίας
2. Το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες
Β. Γνωρίσματα που αποδίδονται στην έννοια πολίτης
1. Δυνατότητα συμμετοχής στη δικαστική εξουσία
2. Δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική εξουσία
Γ. Γνωρίσματα της έννοιας πόλις
1. Αποτελείται από σύνολο ‘’πολιτών’’
2. Το σύνολο αυτό εξασφαλίζει αυτάρκεια
ΕΝΟΤΗΤΑ 17η
Τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκκλίσεις από αυτά
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η αρχή του κειμένου – Το θέμα
α. Στο κείμενο των Πολιτικών που βρίσκεται ανάμεσα στις ενότητες 16 και 17 του
σχολικού βιβλίου, γίνεται λόγος για διάφορα θέματα σχετικά με τον πολίτη, για τις
αρετές του πολίτη ως άρχοντος και ως αρχομένου, για τα είδη του πολίτη, για τον
ορισμό της πολιτείας και του πολιτεύματος –για να διακριθούν στο τέλος τα
πολιτεύματα σε ορθά και σε παρεκβάσεις των ορθών.
- Μια παρατήρηση σχετικά με τη μέθοδο έρευνας: ο Αριστοτέλης, στην πρώτη
φάση της εξέτασης ενός θέματος ξεκαθαρίζει ορισμένα στοιχεία, τα οποία θα
χρησιμοποιήσει στην επόμενη φάση της διερεύνησης του συγκεκριμένου θέματος.
Το ίδιο γίνεται και στο κείμενο της διδακτικής ενότητας 17 του σχολικού βιβλίου
(αρχή του κεφαλαίου 7 του βιβλίου ΙΙΙ των Πολιτικῶν): έχουν ήδη ξεκαθαριστεί
κάποια επιμέρους θέματα και βρισκόμαστε στην αρχή της δεύτερης φάσης της
διερεύνησης της έννοιας της πολιτείας. Αυτό σημασιοδοτείται με τη φράση
Διωρισμένων δὲ τούτων ἐχόμενόν ἐστι τὰς πολιτείας ἐπισκέψασθαι, πόσαι τὸν
ἀριθμὸν καὶ τίνες εἰσι.
- Ο τρόπος αυτός της οργάνωσης και της ερευνητικής πορείας της σκέψης του
Αριστοτέλη φαίνεται και στα προηγούμενα κεφάλαια (4,5 και 6), στην αρχή των
οποίων υπάρχουν αντίστοιχα οι ακόλουθες φράσεις (η σημασία των φράσεων
είναι παρόμοια με αυτή της παραπάνω φράσης):
Τῶν δὲ νῦν εἰρημένων ἐχόμενόν ἐστι ἐπισκέψασθαι...
Περὶ δὲ τὸν πολίτην λείπεταί τις τῶν ἀποριῶν.
Ἐπεὶ δὲ ταῦτα διώρισται, τὸ μετὰ ταῦτα σκεπτέον…
β. Στην αρχή της φράσης της ενότητας, που αναφέρεται παραπάνω (Διωρισμένων…),
δίνεται και το θ έ μ α που θα εξεταστεί, και αυτό είναι: Ο αριθμός των
πολιτευμάτων και η φύση του καθενός (οι μορφές των πολιτευμάτων και τα
γνωρίσματα του καθενός).
2. Οι μορφές των πολιτευμάτων
- Ο Αριστοτέλης, μετά το θέμα, δίνει τη γενική διάκριση των πολιτευμάτων σε δύο
κατηγορίες: σε ο ρ θ ά και στις π α ρ ε κ β ά σ ε ι ς τους (στις παρεκκλίσεις
από τα ορθά).
- Πριν προχωρήσει στη διάκριση των επιμέρους μορφών των πολιτευμάτων, ο
Αριστοτέλης ταυτίζει τις έννοιες πολιτεία και πολίτευμα (με τη σημασία που έχουν
οι λέξεις στην αρχαία ελληνική· η ταύτιση αυτή έχει γίνει στην αρχή του
κεφαλαίου 6 και εδώ επαναλαμβάνεται): πολιτεία λοιπόν και πολίτευμα είναι το
ίδιο (αφού τη μορφή της πολιτείας την προσδιορίζουν το περιεχόμενο, η
οργάνωση και η λειτουργία του πολιτεύματος· πολίτευμα, πάλι, είναι ο τρόπος με
τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη, η ύψιστη αρχή στις πόλεις)· και ο φορέας της
ύψιστης αρχής, ο οποίος ασκεί την εξουσία, είναι είτε ένα πρόσωπο είτε λίγα
πρόσωπα είτε το σύνολο των πολιτών. Τα είδη λοιπόν των πολιτευμάτων, κατά
τον Αριστοτέλη, είναι τα ακόλουθα:
ΕΙΔΗ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ
Α. ΟΡΘΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ Β. ΠΑΡΕΚΒΑΣΕΙΣ (των ορθών)
1. βασιλεία 1. τυραννίδα
- κυβερνάει ένας (μοναρχία) - κυβερνάει ένας (μοναρχία)
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το προσωπικό του
συμφέρον
2. αριστοκρατία 2. ολιγαρχία
- κυβερνούν λίγοι - κυβερνούν λίγοι
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το συμφέρον των λίγων
(των πλουσίων)
3. “πολιτεία’’ 3. “δημοκρατία’’
- κυβερνάει ο λαός - κυβερνάει ο λαός
- στόχος: το κοινό συμφέρον - στόχος: το συμφέρον των
απόρων
3. Τα κριτήρια για τη διάκριση
- Σε ένα πρώτο επίπεδο η διάκριση των πολιτευμάτων γίνεται ως προς τη μορφή
τους, με κριτήριο τον αριθμό των προσώπων που είναι φορείς της εξουσίας
(χωρίς αξιολογικές εκτιμήσεις). Έτσι, διαπιστώνεται ότι η εξουσία ασκείται α) από
ένα πρόσωπο, β) από λίγα πρόσωπα και γ) από το σύνολο των πολιτών.
- Όμως το κύριο κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο τα πολιτεύματα διαφοροποιούνται
και διακρίνονται σε ορθά και στις παρεκβάσεις τους, είναι το σ υ μ φ έ ρ ο ν (η
ικανοποίηση του συμφέροντος είναι συστατικό στοιχείο της έννοιας του πολίτη
και γι’ αυτό το λόγο το συμφέρον είναι το κριτήριο). Έτσι, στα ορθά πολιτεύματα
αυτοί που ασκούν την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του κοινού
συμφέροντος, ενώ στις παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων αυτοί που ασκούν
την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του δικού τους συμφέροντος: ο
τύραννος αποβλέπει στο δικό του συμφέρον, η ολιγαρχία στο συμφέρον των
πλουσίων και η ''δημοκρατία'' στο συμφέρον των απόρων.
• Εδώ θα περιμέναμε η ολιγαρχία να αποβλέπει στο συμφέρον των λίγων και η
“δημοκρατία’’ στο συμφέρον του πλήθους, όμως η αριθμητική διάκριση
αντικαθίσταται με οικονομική: αντί για τους λίγους αναφέρονται οι πλούσιοι και
αντί για τους πολλούς οι άποροι. Έτσι, το κριτήριο εδώ γίνεται ταξικό (αυτό
βέβαια δε διαφοροποιεί τα γνωρίσματα: οι πλούσιοι είναι οι λίγοι· και οι άποροι, οι
φτωχοί, είναι οι πολλοί).
• Οι παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων δεν παρουσιάζονται με θετική εξέταση,
με τον προσδιορισμό των δικών τους γνωρισμάτων, αλλά ως αντίθετες με τα
ορθά πολιτεύματα.
• Η διάκριση των πολιτευμάτων σε τρία ορθά και τρία αντίστοιχα λανθασμένα είναι
παρμένη από τον Πλάτωνα (Πολιτικός 291 d) με τη διαφορά ότι εκείνος
χρησιμοποιεί ως κριτήριο το νόμο, τον οποίο ακολουθούν ή όχι τα πολιτεύματα.
4. Τα ορθά πολιτεύματα και το κοινό συμφέρον
- Έχει αναφερθεί στα προηγούμενα ότι: α) κάθε ανθρώπινη κοινωνία στοχεύει σ’
ένα αγαθό· β) και η πόλις, που είναι η πιο σημαντική ανθρώπινη κοινωνία,
στοχεύει στο κυριότερο αγαθό, στην ευδαιμονία, που πετυχαίνεται, όταν η πόλις
φτάσει στην αυτάρκεια· γ) όμως στην ευδαιμονία της πόλεως δε συμβάλλουν το
ίδιο τα διάφορα συστήματα διακυβέρνησής της· άλλα από αυτά δεν αποβλέπουν
στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών, ενώ άλλα διασφαλίζουν το κοινό
συμφέρον -αυτά είναι και οι ορθοί τρόποι διακυβέρνησης της πόλεως, είναι αἱ
ὀρθαὶ πολιτεῖαι.
5. Η αριστοκρατία
- Οι λίγοι, οι οποίοι, όταν κυβερνούν την πόλιν, αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον,
είναι οι ἄριστοι· αυτοί, ‘’όπως γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, ορίζονται με βάση την
παιδεία, τη μόρφωση που έχουν, η οποία είναι σύμφωνη με το νόμο (ὑπὸ τοῦ
νόμου κειμένη). Από την υπεροχή τους αυτή απορρέει και το γεγονός ότι
ξεπερνούν σε αρετή τους άλλους πολίτες και αποβλέπουν στο κοινό καλό’’ (σχολ.,
σελ. 200).
- Αξίζει να σταθούμε σε μια φράση του κειμένου: ἤ διὰ τὸ τοὺς ἀρίστους ἄρχειν ἤ
διὰ τὸ πρὸς τὸ ἄριστον τῇ πόλει καὶ τοῖς κοινωνοῦσιν αὐτῆς (το όνομα
αριστοκρατία οφείλεται είτε στο ότι κυβερνούν οι άριστοι είτε στο ότι ασκούν την
εξουσία αποβλέποντας σε ότι είναι άριστο για την πόλη και για τα μέλη της). Τα
χαρακτηριστικά του αριστοκρατικού πολιτεύματος που δίνει και το πρώτο και το
δεύτερο σκέλος της φράσης αυτής θα έπρεπε να αποδίδονται σε όλες τις μορφές
των ορθών πολιτευμάτων, ωστόσο φαίνεται ότι προβάλλονται “κατεξοχήν’’ στην
αριστοκρατία.
6. Η ‘’πολιτεία’’
- Η λέξη πολιτεία σημαίνει πολίτευμα (είναι το κοινό όνομα όλων των μορφών των
πολιτευμάτων)· επομένως, το συγκεκριμένο είδος του πολιτεύματος που έχει
αυτό το όνομα εξαίρεται ως το “κατεξοχήν’’ πολίτευμα (σχήμα κατεξοχήν),
δηλαδή το πολίτευμα το οποίο κατά την κοινή αντίληψη είναι το καλύτερο από
όλα τα άλλα (ο όρος χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και από τους ρήτορες
Ισοκράτη και Δημοσθένη). Ωστόσο, όπως αναφέρεται σε άλλα σημεία των
Πολιτικών, το καλύτερο πολίτευμα για τον Αριστοτέλη είναι η μοναρχία, φτάνει
να είναι ο μονάρχης ένα εξαιρετικό πρόσωπο, που θα ξεχωρίζει από τους άλλους
σε αρετή και φρόνηση, ή, αν δεν υπάρχει τέτοιο πρόσωπο, η αριστοκρατία.
Σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο, στις εκφράσεις καλεῖν εἰώθαμεν (= συνηθίζουμε
να ονομάζουμε) και καλεῖται πολιτεία (= πήρε το όνομα ''πολιτεία'') διακρίνεται η
στάση του Αριστοτέλη, ο οποίος δε συμμερίζεται την άποψη πως η πολιτεία είναι
το καλύτερο πολίτευμα (ωστόσο, το καλεῖν εἰώθαμεν αναφέρεται και στα
πολιτεύματα που θεωρεί ο Αριστοτέλης καλύτερα από την πολιτεία).
• Στο σχολικό βιβλίο δίνεται η γνώμη ότι ο όρος πολιτεία θα μπορούσε να αποδοθεί
στη νέα ελληνική με τον όρο συνταγματική δημοκρατία.
7. Η τυραννίδα
- Η λέξη τύραννος αρχικά (ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από τον Τρωικό πόλεμο)
δήλωνε το βασιλιά, τον απόλυτο άρχοντα, και με αυτή τη σημασία
χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο (ο Δίας είναι τῶν θεῶν τύραννος) και από το
Σοφοκλή (Οἰδίπους τύραννος). Η λέξη όμως αλλάζει σημασία και δηλώνει αυτόν
που πήρε και κρατάει την εξουσία με τη βία, και στη συνέχεια το σφετεριστή της
εξουσίας, τον άδικο και βίαιο άρχοντα (ωστόσο, αναφέρονται και τύραννοι που
άσκησαν σωστά την εξουσία και άφησαν σημαντικό έργο).
8. Η ‘’δημοκρατία’’
- Ο Αριστοτέλης ονομάζει πολιτεία το πολίτευμα που εμείς σήμερα ονομάζουμε
δημοκρατία, ενώ γι’ αυτόν η δημοκρατία είναι παρέκκλιση της πολιτείας, αφού
είναι το πολίτευμα που δεν αποβλέπει στο κοινό αλλά στο μερικό συμφέρον (στο
συμφέρον των απόρων).
- Έτσι, το περιεχόμενο της έννοιας ‘’δημοκρατία’’, όπως αυτό δίνεται από τον
Αριστοτέλη, ξαφνιάζει το σύγχρονο αναγνώστη· ωστόσο ο φιλόσοφος σε άλλο
σημείο των Πολιτικῶν (1290 a 15) αναφέρει μιαν άλλη γενική διάκριση των
πολιτευμάτων, σύμφωνα με την οποία δύο είναι τα κύρια πολιτεύματα, η
δημοκρατία και η ολιγαρχία (τα άλλα πολιτεύματα είναι παραλλαγές τους). Για τα
είδη της δημοκρατίας θα γίνει λόγος και στη μεθεπόμενη διδακτική ενότητα.
9. Η θεωρία και η πραγματικότητα
- Ο Αριστοτέλης ''ολοκληρώνει σε αντιστοιχία προς τα πριν και καταλήγει για το
κριτήριο της ορθότητας, που είναι το κοινό συμφέρον. Το συμπέρασμα αυτό το
εφαρμόζει και στις τρεις μορφές πολιτείας και το θεωρεί λογικά αναγκαίο. Βέβαια
είναι θεωρητικό. Δεν υπεισέρχεται το κριτήριο της αλήθειας, που στη νεότερη
πολιτική επιστήμη συνυπολογίζεται, π.χ. αν ένα ολιγαρχικό καθεστώς πραγματικά
στην πράξη επιδιώκει το συμφέρον όλων, αν μπορεί εξ ορισμού να υπάρξει. Η
αποδοχή ακριβώς ότι μπορεί να υπάρξει είναι θεωρητική (πέρα δηλαδή από κάθε
εμπειρία) και δηλώνει την ορθή πολιτεία (που μπορεί να μην υπάρχει). Ο
Αριστοτέλης εδώ δηλαδή ενδιαφέρεται για τη σύνθεση ενός ορισμού που να λέει,
ποιες είναι ορθές και ποιες όχι και με ποια κριτήρια. Αν υπάρχουν τώρα ορθές, αν
υπήρξαν κάποτε, αν θα υπάρξουν στο μέλλον, είναι άλλο θέμα’’ (Αριστοτέλη
Πολιτικά, βιβλίο Γ – Σύμφωνα με τις παραδόσεις του καθηγητή Γιάννη
Αναστασίου, Ιωάννινα).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου