15 ΕΝΟΤΗΤΑ
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Σύνδεση με τα προηγούμενα
- Μετά το κείμενο της διδακτικής ενότητας 14, που βρίσκεται προς την αρχή του
πρώτου βιβλίου των Πολιτικῶν, ο Αριστοτέλης εξετάζει διάφορα άλλα θέματα στο
πρώτο και στο δεύτερο βιβλίο. Τα θέματα αυτά είναι σχετικά
􀀹 με το θεσμό της δουλείας·
􀀹 με τα οικονομικά αγαθά και τους τρόπους απόκτησής τους·
􀀹 με το νόμισμα και το χρήμα·
􀀹 με την αρετή των μελών της οικογένειας·
􀀹 με τα συστήματα πολιτείας·
􀀹 με την κοινοκτημοσύνη, την ιδιοκτησία, την περιουσία·
􀀹 με κάποιες θεωρίες του Πλάτωνα, στις οποίες ασκεί κριτική·
􀀹 με ορισμένα πολιτεύματα και θεσμούς·
􀀹 με γνωστούς μεγάλους νομοθέτες και με το έργο τους.
2. Απόδοση του περιεχομένου της ενότητας
- Σ’ αυτή την ενότητα τίθεται πρώτα το ερώτημα ‘’τι είναι πόλη’’ (κράτος). Στο
πλαίσιο της διερεύνησης της έννοιας αυτής πρέπει να ξεκαθαριστεί ποια είναι η
ουσία της και ποιος έχει την ευθύνη των πολιτικών πράξεων, ιδιαίτερα σε μη
δημοκρατικά καθεστώτα· αν δηλαδή αυτή την ευθύνη την έχει το κράτος και
γενικά ο λαός ή αν την έχουν μόνο αυτοί που είναι κάθε φορά φορείς της
εξουσίας (οι ολιγαρχικές, ας πούμε, κυβερνήσεις ή ο τύραννος). Πρέπει επίσης να
γίνει κατανοητός ο ρόλος ενός πολιτικού και ενός νομοθέτη, αφού ο τρόπος της
δράσης τους έχει να κάνει με την πόλη. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε και τον
τρόπο οργάνωσης εκείνων που ζουν σε μια πόλη. Τέλος, επειδή δεν υπάρχει
ομοφωνία ως προς το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης, πρέπει να εξεταστεί τι
είναι ο πολίτης, αφού αυτός είναι συστατικό στοιχείο της πόλης (η πόλη είναι ένα
πλήθος από πολίτες).
3. Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας ‘’πόλη’’
- Στο πλαίσιο της διερεύνησης της ουσίας και των γνωρισμάτων κάθε πολιτεύματος
(κάθε τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους), το πρώτο που πρέπει να εξεταστεί
είναι η έννοια της πόλης (του κράτους) για τους ακόλουθους λόγους:
α. Υπάρχει κάποια διχογνωμία ως προς την ουσία του κράτους και πρέπει να
ξεκαθαριστεί αν την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την έχει αυτό ή τα πρόσωπα
– φορείς της εξουσίας, οι κυβερνήσεις (ιδιαίτερα όταν πρόκειται για φορείς της
εξουσίας που δεν εκπροσωπούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του).
􀂃 Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι έχει υπόψη του το ιστορικό παράδειγμα των
Θηβαίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη (ΙΙΙ 62) οι Πλαταιείς σε μια διένεξη που
είχαν με τους γείτονές τους Θηβαίους τους κατηγόρησαν για ‘’μηδισμό’’, δηλαδή
για προδοτική προσχώρηση της πόλης τους στους Πέρσες (στους ‘’Μήδους’’) κατά
τους Περσικούς πολέμους. Και οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία
απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε η ξύμπασα πόλις αλλά η δυναστεία ὀλίγων
ἀνδρῶν, που ασκούσε τότε την εξουσία στο κράτος.
• Στην ιστορική πορεία ενός λαού είναι ανάγκη να παίρνονται αποφάσεις και να
γίνονται πράξεις που μερικές φορές είναι καίριες και αποφασιστικές (σε ζητήματα
εσωτερικά, στις σχέσεις με άλλα κράτη κ.ά.). Όταν οι πράξεις γίνονται από
κυβερνήσεις ολιγαρχικές ή από τυράννους, μερικοί ισχυρίζονται ότι την ευθύνη
την έχει το κράτος· άλλοι όμως φρονούν ότι την ευθύνη την έχουν τα πρόσωπα
που ασκούσαν την εξουσία χωρίς τη συναίνεση του λαού και δεν την έχει
ολόκληρος ο λαός, ερήμην του οποίου πάρθηκαν οι αποφάσεις. Έτσι, όταν
αλλάξει το καθεστώς, ενδέχεται να αναθεωρηθούν κάποιες συμφωνίες ή να
ακυρωθούν κάποιες πράξεις.
β. Ο δεύτερο λόγος: πρέπει να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης,
τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειες, ενός πολιτικού ή ενός νομοθέτη, αφού αυτά
αναφέρονται στο κράτος. Υπενθυμίζεται ότι στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης συχνά
αναφέρει μαζί τους πολιτικούς και τους νομοθέτες, ενώ μπορούμε να θυμηθούμε
και από την ενότητα 3 την αναφορά στο ρόλο των νομοθετών, που έχουν την
πρόθεση να κάνουν ευτυχισμένους τους πολίτες (ἀγαθούς).
􀂃 Ως προς τη δραστηριότητα των πολιτικών, που είναι σχετική εξ ολοκλήρου με το
κράτος, μπορούμε να κάνουμε λόγο για δύο χαρακτηριστικές φράσεις των
σημερινών πολιτικών:
1. ‘’Όλα για το λαό’’. Η φράση, σχετική με το αριστοτελικό χωρίο, σημαίνει ότι κάθε
ενέργεια ενός πολιτικού αποβλέπει στο όφελος του συνόλου των πολιτών (και
όχι, εννοείται, στο όφελος μιας μερίδας μόνο του λαού ή στο ατομικό συμφέρον
του ίδιου του πολιτικού). Βέβαια δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ως ποιο σημείο η
φράση εκφράζει τις πραγματικές προθέσεις του πολιτικού ή αν στην
πραγματικότητα είναι δημαγωγική.
2. '’Εν ονόματι του λαού’’. Η φράση αυτή σημαίνει ότι ένας πολιτικός ενεργεί για
λογαριασμό του λαού και ότι εκφράζει τη βούληση του λαού, από τον οποίο έχει
εκλεγεί και ο οποίος είναι η πηγή της εξουσίας του· έτσι, η δραστηριότητά του
αποτελεί ένα είδος ανταπόδοσης.
γ. Υπάρχει και ένας τρίτος λόγος: πρέπει να κατανοηθεί η οργάνωση του κράτους σε
σχέση με τον τρόπο της διακυβέρνησής του (με το πολίτευμα, με το καθεστώς
που επικρατεί κάθε φορά), με την κατανομή της πολιτικής δύναμης, με τον τρόπο
οργάνωσης των πολιτών.
4. Η εξέταση της έννοιας ‘’πολίτης’’
- Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, για να εξεταστεί η έννοια του πολιτεύματος,
πρέπει πρώτα για κάποιους λόγους να εξεταστεί η έννοια πόλις (κράτος)· αλλά
πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει να εξεταστεί η έννοια πολίτης, για τους
ακόλουθους λόγους:
α. Η πόλις είναι κάτι σύνθετο, ένα όλο, που έχει συντεθεί από διάφορα μέρη, και ο
πολίτης είναι το μέρος· έτσι, για να γνωρίσουμε το όλο, πρέπει πρώτα να
γνωρίσουμε το μέρος.
β. Ο δεύτερος λόγος απορρέει από τον πρώτο: πρέπει αν εξεταστεί η έννοια πολίτης,
όχι μόνο για να φωτιστεί καλύτερα η έννοια πόλις, αλλά και για να ξεκαθαριστεί
το περιεχόμενο και της ίδιας της έννοιας πολίτης, για τον ορισμό της οποίας δεν
υπάρχει ομοφωνία.
􀂃 Δε συμφωνούν όλοι για τον ορισμό της έννοιας ‘’πολίτης’’. Για παράδειγμα, ένα
άτομο σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής πόλης μπορεί να είναι πολίτης,
ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου
ισχύουν άλλα κριτήρια (π.χ. καταγωγή, επάγγελμα, εισόδημα κ.ά.).
5. Αναλυτική και γενετική μέθοδος
- Ο Αριστοτέλης, για να δώσει τον ορισμό της έννοιας πόλις (κράτος), ακολουθεί
την α ν α λ υ τ ι κ ή μέθοδο: θα αναλύσει την έννοια πόλις στα συστατικά της,
θα βρει τα χαρακτηριστικά των συστατικών αυτών και συνθέτοντάς τα θα έχει
τον ορισμό της πόλεως. Έτσι, αρχικά λέει ότι η πόλις είναι κάτι το ὅλον (τι τῶν
ὅλων), κάτι το γενικό· καθετί το γενικό αποτελείται από μέρη (ἐκ πολλῶν μορίων)
και η πόλη είναι πλῆθός τι πολιτῶν. Επομένως, πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει
να δούμε τι είναι ο πολίτης.
- Όμως στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες (11-14) ο Αριστοτέλης για τη
διερεύνηση της ίδιας έννοιας (πόλις) εφάρμοσε μιαν άλλη μέθοδο, τη γ ε ν ε
τ ι κ ή προσπαθώντας να εξηγήσει πώς ‘’γεννήθηκε'' η πόλις.
• Άλλα παραδείγματα: α) Ακολουθούμε τη γενετική μέθοδο, όταν προσπαθούμε να
προσδιορίσουμε πώς γεννήθηκε ένα ποίημα (τι παρακίνησε τον ποιητή να το
συνθέσει, από πού άντλησε την έμπνευσή του κ.ά.), όμως με την αναλυτική
μέθοδο μελετούμε τα επιμέρους στοιχεία που το συνθέτουν, τα χαρακτηριστικά
του γνωρίσματα κ.ά. β) Τη γενετική μέθοδο ακολουθούμε, όταν προσπαθούμε να
βρούμε πώς δημιουργήθηκε (πώς γεννήθηκε) μια γλώσσα· ακολουθούμε όμως
την αναλυτική μέθοδο, όταν μελετούμε τα επιμέρους στοιχεία της γλώσσας
αυτής: τους φθόγγους, τις συλλαβές, τις λέξεις, τις προτάσεις κτλ. ή τους κανόνες
που ακολουθούνται για τη θέση των λέξεων μέσα στο λόγο.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Όποιος εξετάζει το πολίτευμα πρέπει πρώτα να δει τι είναι το κράτος.
2. Όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχετική με το κράτος.
3. Για να εξετάσουμε την έννοια ‘’κράτος’’ (που είναι ένα όλο), πρώτα πρέπει να
ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης, γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από
πολίτες.
4. Για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης δεν υπάρχει ομοφωνία.
7. Η δομή της ενότητας
Α. Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας πόλις (κράτος)
1. Διχογνωμία ως προς την ουσία της έννοιας κράτος
2. Κατανόηση του τρόπου δράσης του πολιτικού και του νομοθέτη
3. Κατανόηση της οργάνωσης του κράτους σε σχέση με το πολίτευμα
Β. Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας πολίτης
1. Ο πολίτης είναι μέρος του όλου πόλις
2. Ανυπαρξία ομοφωνίας για τον ορισμό της έννοιας πολίτης.