ΕΝΟΤΗΤΑ 14η
Χωρίς αρετή και δικαιοσύνη ο άνθρωπος είναι το αγριότερο ζώο
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Το περιεχόμενο της ενότητας
- Η κοινωνία υπάρχει εκ φύσεως και ο άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να
συνυπάρχει με τους όμοιούς του στην κοινωνία. Γι’ αυτό γεννιέται εφοδιασμένος
από τη φύση με όπλα, για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες
στηρίζουν την κοινωνία. Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή (η
δικαιοσύνη), μπορεί να τα χρησιμοποιήσει με αντίθετους σκοπούς· τότε γίνεται το
πιο άγριο και το πιο επικίνδυνο ζώο από όλα τα θηρία και δεν υπάρχει κακό που
να μην μπορεί να το κάνει. Τότε διαλύεται η κοινωνία, αφού λείπει το αναγκαίο
συστατικό της, η δικαιοσύνη, που συγκρατεί την τάξη.
2. Καίριες λέξεις και φράσεις
η τάση· στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες έγινε λόγος για την πόλη, που
υπάρχει εκ φύσεως και αποτελεί ολοκληρωμένη μορφή συμβίωσης. Αυτής της
μορφής η συνύπαρξη των ανθρώπων έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι
μόνο το συμφέρον αλλά κυρίως την επιθυμία τους να συμβιώσουν: οι άνθρωποι
“ακόμα κι αν δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν επιθυμούν
λιγότερο τη συμβίωσή τους. Όμως, εκτός από αυτό, και το κοινό συμφέρον τους
κάνει να συγκεντρώνονται για πολιτική συμβίωση, αυτή καλυτερεύει τη ζωή του
καθενός ξεχωριστά’’ (καὶ μηδὲν δεόμενοι τῆς παρ’ ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον
ὀρέγονται τοῦ συζῆν. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸ κοινῇ συμφέρον συνάγει, καθ’ ὅσον
ἐπιβάλλει μέρος ἑκάστῳ τοῦ ζῆν καλῶς – Πολιτικά 1278 b 21).
εκείνος που πρώτος τη συγκρότησε· σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν στις
προηγούμενες διδακτικές ενότητες, η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι φανερό
ότι εκείνος που συγκρότησε την πολιτική συνύπαρξη των ανθρώπων είναι η φύση
(μερικοί μελετητές έχουν τη γνώμη ότι στη φράση εννοείται και η σύμπραξη του
ανθρώπου με την τέχνη).
• Η άποψη για τη σύμπραξη του ανθρώπου με την τέχνη δε φαίνεται πειστική.
Αυτό θα γίνει κατανοητό, αν διαβάσουμε ολόκληρη τη φράση και παρακάτω τη
συμπλήρωσή της: ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος· λίγο
παρακάτω ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι αυτά τα αγαθά είναι τα ὅπλα, που τα έδωσε
στον άνθρωπο ως ευεργέτης η φύση (ο άνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται: γεννιέται
εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα). Βλ. αμέσως παρακάτω για την αιτιολόγηση.
γιατί…· με όσα ακολουθούν αιτιολογείται η παραπάνω φράση (υπήρξε ένας από
τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου)· όμως η αιτιολόγηση είναι
απομακρυσμένη από τον αιτιολογικό σύνδεσμο (γιατί) και είναι η φράση ο
άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη
φρόνηση και την αρετή (δηλαδή: εκείνος που συγκρότησε την πολιτική κοινωνία
η φύση, είναι ευεργέτης του ανθρώπου, επειδή τον εφοδίασε με όπλα…).
- Και στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ίδιο θέμα, με τη φράση
μυριοπλάσια γὰρ ἄν κακὰ ποιήσειεν ἄνθρωπος κακὸς θηρίου (ένας κακός
άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα θηρίο), ενώ την
ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους λέγοντας ότι ο άνθρωπος
γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή. Το
ίδιο νόημα έχει και η κατοπινή φράση των Ρωμαίων homo homini lupus: ο
άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος).
εφοδιασμένος με όπλα· τα όπλα με τα οποία είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος
από τη φύση είναι τα φυσικά του πάθη και κυρίως ο λόγος· με αυτά πρέπει να
υπηρετείται η φρόνηση και η αρετή.
3. Δικαιοσύνη – αδικία
- Στο τέλος του κειμενικού αποσπάσματος αυτής της διδακτικής ενότητας ο
Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσύνη “είναι στοιχείο συστατικό της
πόλης’’ και “αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία’’.
Πριν από το σχολιασμό της φράσης διευκρινίζεται ότι στη νέα ελληνική η λέξη
δικαιοσύνη έχει διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις και σημαίνει
το σύνολο των κανόνων που επιβάλλονται αναγκαστικά και ρυθμίζουν την
οργάνωση του κράτους, τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους (=
το δίκαιο)
την τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας με την ορθή
εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων –την
ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους
νόμους (πρόκειται για την αρετή της δικαιοσύνης)·
το θεσμό της πολιτείας που έχει σκοπό την επιβολή των νόμων, όταν αυτοί
παραβιάζονται και την τιμωρία αυτών που παρανομούν· δηλαδή το νομικό
σύστημα με το οποίο ένα κράτος αποδίδει το δίκαιο·
την απόδοση στον καθένα αυτού που του ανήκει ή του αξίζει, την αντιμετώπισή
του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους
και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό·
το σύνολο των δικαστικών αρχών.
Α. Η δικαιοσύνη στο κείμενο νοείται ως αρετή, ως η ιδιότητα ενός ανθρώπου να
πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νόμους· είναι η τήρηση των
αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας, με την ορθή εφαρμογή των
γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων· νοείται ακόμα και ως
θεσμός της πολιτείας (= το δίκαιο): το σύνολο δηλαδή των κανόνων που
ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους, καθώς και τις σχέσεις των πολιτών προς
αυτό και μεταξύ τους·
- Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους σχέσεις
ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη
συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Έτσι, είναι μια κοινωνική
αρετή, την οποία είναι ανάγκη να ακολουθούν όλες οι άλλες: όπου υπάρχει
δικαιοσύνη υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές (ἐν δικαιοσύνη συλλήβδην πᾶσ’
ἀρετὴ ἔνι).
- Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πολιτικής
κοινότητας, αφού με τους νόμους συγκρατεί την τάξη σ’ αυτήν.
Β. Όμως πριν από τη δικαιοσύνη ως συστατικό στοιχείο της πόλης ο Αριστοτέλης
αναφέρει την αντίθετη έννοια, την αδικία, και τον άδικο (αυτόν που δεν έχει
αρετή και παραβιάζει το νόμο), υπογραμμίζοντας πόσο μεγάλο είναι το κακό που
αυτός μπορεί να κάνει, αφού μάλιστα έχει τα όπλα με τα οποία τον εφοδίασε για
τον αντίθετο σκοπό η φύση: για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. Έτσι,
με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών, η αδικία θεωρείται το πιο
ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα, ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος)
χαρακτηρίζεται ως το πιο ανόσιο ον (στις σχέσεις με το θείο), το πιο άγριο (στις
σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους) και το χειρότερο από όλα τα όντα στις πιο
χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και σ' εκείνες του φαγητού).
4. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα (με το λόγο και τα
πάθη), για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες στηρίζουν την
κοινωνία.
2. Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή, μπορεί ο άνθρωπος να τα
χρησιμοποιήσει με κακούς σκοπούς και τότε γίνεται το πιο άγριο και το πιο
επικίνδυνο από όλα τα ζώα.
3. Συστατικό στοιχείο της πόλης είναι η δικαιοσύνη, που συγκρατεί την τάξη.
Χωρίς αρετή και δικαιοσύνη ο άνθρωπος είναι το αγριότερο ζώο
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Το περιεχόμενο της ενότητας
- Η κοινωνία υπάρχει εκ φύσεως και ο άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να
συνυπάρχει με τους όμοιούς του στην κοινωνία. Γι’ αυτό γεννιέται εφοδιασμένος
από τη φύση με όπλα, για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες
στηρίζουν την κοινωνία. Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή (η
δικαιοσύνη), μπορεί να τα χρησιμοποιήσει με αντίθετους σκοπούς· τότε γίνεται το
πιο άγριο και το πιο επικίνδυνο ζώο από όλα τα θηρία και δεν υπάρχει κακό που
να μην μπορεί να το κάνει. Τότε διαλύεται η κοινωνία, αφού λείπει το αναγκαίο
συστατικό της, η δικαιοσύνη, που συγκρατεί την τάξη.
2. Καίριες λέξεις και φράσεις
η τάση· στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες έγινε λόγος για την πόλη, που
υπάρχει εκ φύσεως και αποτελεί ολοκληρωμένη μορφή συμβίωσης. Αυτής της
μορφής η συνύπαρξη των ανθρώπων έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι
μόνο το συμφέρον αλλά κυρίως την επιθυμία τους να συμβιώσουν: οι άνθρωποι
“ακόμα κι αν δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν επιθυμούν
λιγότερο τη συμβίωσή τους. Όμως, εκτός από αυτό, και το κοινό συμφέρον τους
κάνει να συγκεντρώνονται για πολιτική συμβίωση, αυτή καλυτερεύει τη ζωή του
καθενός ξεχωριστά’’ (καὶ μηδὲν δεόμενοι τῆς παρ’ ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον
ὀρέγονται τοῦ συζῆν. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸ κοινῇ συμφέρον συνάγει, καθ’ ὅσον
ἐπιβάλλει μέρος ἑκάστῳ τοῦ ζῆν καλῶς – Πολιτικά 1278 b 21).
εκείνος που πρώτος τη συγκρότησε· σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν στις
προηγούμενες διδακτικές ενότητες, η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι φανερό
ότι εκείνος που συγκρότησε την πολιτική συνύπαρξη των ανθρώπων είναι η φύση
(μερικοί μελετητές έχουν τη γνώμη ότι στη φράση εννοείται και η σύμπραξη του
ανθρώπου με την τέχνη).
• Η άποψη για τη σύμπραξη του ανθρώπου με την τέχνη δε φαίνεται πειστική.
Αυτό θα γίνει κατανοητό, αν διαβάσουμε ολόκληρη τη φράση και παρακάτω τη
συμπλήρωσή της: ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος· λίγο
παρακάτω ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι αυτά τα αγαθά είναι τα ὅπλα, που τα έδωσε
στον άνθρωπο ως ευεργέτης η φύση (ο άνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται: γεννιέται
εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα). Βλ. αμέσως παρακάτω για την αιτιολόγηση.
γιατί…· με όσα ακολουθούν αιτιολογείται η παραπάνω φράση (υπήρξε ένας από
τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου)· όμως η αιτιολόγηση είναι
απομακρυσμένη από τον αιτιολογικό σύνδεσμο (γιατί) και είναι η φράση ο
άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη
φρόνηση και την αρετή (δηλαδή: εκείνος που συγκρότησε την πολιτική κοινωνία
η φύση, είναι ευεργέτης του ανθρώπου, επειδή τον εφοδίασε με όπλα…).
- Και στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ίδιο θέμα, με τη φράση
μυριοπλάσια γὰρ ἄν κακὰ ποιήσειεν ἄνθρωπος κακὸς θηρίου (ένας κακός
άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα θηρίο), ενώ την
ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους λέγοντας ότι ο άνθρωπος
γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή. Το
ίδιο νόημα έχει και η κατοπινή φράση των Ρωμαίων homo homini lupus: ο
άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος).
εφοδιασμένος με όπλα· τα όπλα με τα οποία είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος
από τη φύση είναι τα φυσικά του πάθη και κυρίως ο λόγος· με αυτά πρέπει να
υπηρετείται η φρόνηση και η αρετή.
3. Δικαιοσύνη – αδικία
- Στο τέλος του κειμενικού αποσπάσματος αυτής της διδακτικής ενότητας ο
Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσύνη “είναι στοιχείο συστατικό της
πόλης’’ και “αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία’’.
Πριν από το σχολιασμό της φράσης διευκρινίζεται ότι στη νέα ελληνική η λέξη
δικαιοσύνη έχει διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις και σημαίνει
το σύνολο των κανόνων που επιβάλλονται αναγκαστικά και ρυθμίζουν την
οργάνωση του κράτους, τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους (=
το δίκαιο)
την τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας με την ορθή
εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων –την
ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους
νόμους (πρόκειται για την αρετή της δικαιοσύνης)·
το θεσμό της πολιτείας που έχει σκοπό την επιβολή των νόμων, όταν αυτοί
παραβιάζονται και την τιμωρία αυτών που παρανομούν· δηλαδή το νομικό
σύστημα με το οποίο ένα κράτος αποδίδει το δίκαιο·
την απόδοση στον καθένα αυτού που του ανήκει ή του αξίζει, την αντιμετώπισή
του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους
και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό·
το σύνολο των δικαστικών αρχών.
Α. Η δικαιοσύνη στο κείμενο νοείται ως αρετή, ως η ιδιότητα ενός ανθρώπου να
πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νόμους· είναι η τήρηση των
αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας, με την ορθή εφαρμογή των
γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων· νοείται ακόμα και ως
θεσμός της πολιτείας (= το δίκαιο): το σύνολο δηλαδή των κανόνων που
ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους, καθώς και τις σχέσεις των πολιτών προς
αυτό και μεταξύ τους·
- Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους σχέσεις
ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη
συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Έτσι, είναι μια κοινωνική
αρετή, την οποία είναι ανάγκη να ακολουθούν όλες οι άλλες: όπου υπάρχει
δικαιοσύνη υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές (ἐν δικαιοσύνη συλλήβδην πᾶσ’
ἀρετὴ ἔνι).
- Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πολιτικής
κοινότητας, αφού με τους νόμους συγκρατεί την τάξη σ’ αυτήν.
Β. Όμως πριν από τη δικαιοσύνη ως συστατικό στοιχείο της πόλης ο Αριστοτέλης
αναφέρει την αντίθετη έννοια, την αδικία, και τον άδικο (αυτόν που δεν έχει
αρετή και παραβιάζει το νόμο), υπογραμμίζοντας πόσο μεγάλο είναι το κακό που
αυτός μπορεί να κάνει, αφού μάλιστα έχει τα όπλα με τα οποία τον εφοδίασε για
τον αντίθετο σκοπό η φύση: για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. Έτσι,
με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών, η αδικία θεωρείται το πιο
ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα, ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος)
χαρακτηρίζεται ως το πιο ανόσιο ον (στις σχέσεις με το θείο), το πιο άγριο (στις
σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους) και το χειρότερο από όλα τα όντα στις πιο
χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και σ' εκείνες του φαγητού).
4. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα (με το λόγο και τα
πάθη), για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες στηρίζουν την
κοινωνία.
2. Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή, μπορεί ο άνθρωπος να τα
χρησιμοποιήσει με κακούς σκοπούς και τότε γίνεται το πιο άγριο και το πιο
επικίνδυνο από όλα τα ζώα.
3. Συστατικό στοιχείο της πόλης είναι η δικαιοσύνη, που συγκρατεί την τάξη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου