ΕΝΟΤΗΤΑ 13η
Ο ανθρώπινος λόγος η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος είναι από τη
φύση του ζῷον πολιτικόν
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Και πάλι: ο άνθρωπος φύσει ζῷον πολιτικόν
- Ο Αριστοτέλης φέρνει ακόμα ένα επιχείρημα, για να αποδείξει ότι ο άνθρωπος
είναι ζῷον πολιτικόν, προχωρώντας μάλιστα στη διάκρισή του από τα άλλα ζώα
που ζουν ομαδικό βίο, για να παρουσιάσει το νέο αποδεικτικό στοιχείο, το λόγο.
Παρακολουθούμε το συλλογισμό του:
α. Η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και δίχως αιτία. Έτσι, όταν δημιουργεί ένα
ον, το εφοδιάζει με όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα του είναι απαραίτητα,
όταν αυτό θα φτάσει στην τελική μορφή του.
β. Στα άλλα ζώα η φύση έδωσε τη φωνή, για να εκφράζουν το ευχάριστο και το
δυσάρεστο, και αυτό είναι το μόνο που τους χρειάζεται να αντιλαμβάνονται και να
το κάνουν φανερό το ένα στο άλλο.
γ. Στον άνθρωπο όμως η φύση προχώρησε περισσότερο. Επειδή τον προόριζε να
ζήσει σε πολιτική κοινωνία, του έδωσε και το εργαλείο με το οποίο θα μπορούσε
να ζήσει σ’ αυτήν. Του έδωσε δηλαδή το λόγο, με τον οποίο αντιλαμβάνεται (και
κάνει φανερά) το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δίκαιο και το
άδικο, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική κοινωνία, γιατί η συμμετοχή
σ’ αυτά είναι που συνιστά την πολιτική κοινωνία.
δ. Αφού λοιπόν η φύση έδωσε στον άνθρωπο το εργαλείο με το οποίο μπορεί να
αντιλαμβάνεται αυτά και να συμμετέχει σ’ αυτά, δηλαδή να ζει σε πολιτική
κοινωνία, ο άνθρωπος εκ φύσεως είναι πολιτικό ζώο.
Πιο σύντομη διατύπωση: Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στον άνθρωπο, συγκριτικά
με τα άλλα ζώα, είναι ότι μόνο αυτός έχει λόγο και επομένως μόνο αυτός
αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και τα υπόλοιπα, που
η συνύπαρξή τους δημιουργεί την οικογένεια και την πόλη - κράτος· επομένως,
το ον που έχει τα παραπάνω γνωρίσματα, ο άνθρωπος, είναι ζῷον πολιτικόν.
2. Ο ανθρώπινος λόγος
α. Ο λόγος ως γνώρισμα του ανθρώπου
- Ο άνθρωπος έχει τη φωνή, ένα γνώρισμα που το έχουν και τα άλλα ζώα. Όμως
εκείνα εκπέμπουν απλούς ήχους, άναρθρους (γάβγισμα, γρύλισμα, μουγκρητό,
κελάηδημα κ.ά.) με τους οποίους εκφράζουν δύο γενικά συναισθήματα, το
ευχάριστο και το δυσάρεστο –μόνο ο αυτό χρειάζονται για την επικοινωνία
μεταξύ τους. Όμως ο άνθρωπος, πέρα από την απλή φωνή, διαθέτει την έναρθρη
φωνή, το λόγο, και την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Ο λόγος με όλες τις
δυνατότητες που παρέχει στον άνθρωπο τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα,
αφού με αυτόν προχωράει πέρα από αυτά και κάνει φανερά πλήθος άλλα συναισθήματα πέρα από το γενικά ευχάριστο και δυσάρεστο, συλλαμβάνει και
κάνει φανερές αφηρημένες έννοιες –δημιουργεί πολιτισμό: θεσπίζει νόμους,
δημιουργεί έργα λογοτεχνικά και άλλων μορφών της τέχνης, συγκροτεί επιστήμες
κ.ά.π. (για την αξία του λόγου θα μπορούσαν να αναφερθούν πάρα πολλά).
Από όσα φυσικά εφόδια έχει ο άνθρωπος ο λόγος είναι το πιο σημαντικό, ενώ σε
άλλες ικανότητες υστερεί απέναντι σε πολλά άλλα ζώα, όπως για παράδειγμα
στην ταχύτητα και στη σωματική ρώμη.
β. Ο λόγος ως αίτιο για τη δημιουργία των πόλεων
- Ο άνθρωπος διαθέτει λόγο, ο οποίος είναι το μόνο μέσο με το οποίο μπορεί κανείς
να συλλάβει και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το
άδικο κ.τ.ό. Όμως η συμμετοχή σ’ αυτά είναι που συνιστά την πόλη – κράτος,
την οργανωμένη πολιτειακά κοινότητα· υπάρχει αυτή, επειδή υπάρχει συμμετοχή
στο ωφέλιμο και στο βλαβερό κ.τ.ό., τα οποία γίνονται αντιληπτά και εκφράζονται
μόνο με το λόγο, που τον έχει μόνο ο άνθρωπος. Επομένως, η δημιουργία
πόλεων οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος, μόνος αυτός, έχει την ικανότητα
του λόγου. Αν δεν υπήρχε λόγος, δε θα γινόταν αντιληπτό το ωφέλιμο και το
βλαβερό κ.τ.ό., δε θα υπήρχε συμμετοχή σε όλα αυτά, δε θα υπήρχε πόλη –
κράτος, όπως δεν υπάρχει στα άλλα ζώα, που δεν έχουν λόγο.
- Στις έννοιες ωφέλιμο – βλαβερό, δίκαιο – άδικο, όμορφο - άσχημο κτλ. που
αναφέρει ο Αριστοτέλης, συμπυκνώνονται όλα τα δημιουργήματα του πολιτισμού
του ανθρώπου, και μπορούμε να διατυπώσουμε το επιχείρημα έτσι: αφού όλα τα
πολιτισμικά στοιχεία, αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο
πολιτειακά βίο του ανθρώπου, έγιναν με το λόγο, σ’ αυτόν στηρίζεται η
δημιουργία των πόλεων.
Τα ζεύγη αντίθετων εννοιών. Παρατηρούμε ότι με το λόγο ο άνθρωπος
συλλαμβάνει και εκφράζει έννοιες (και αντίστοιχες αξίες) ενδεικτικές κυρίως
κάποιων πολιτισμικών τομέων. Τις έννοιες αυτές ο Αριστοτέλης τις δίνει σε ζεύγη
αντιθέτων, από τα οποία τα κυριότερα είναι: ευχάριστο - δυσάρεστο, ωφέλιμο -
βλαβερό, όμορφο - άσχημο, καλό - κακό, δίκαιο - άδικο, όσιο - ανόσιο κ.ά.
Η λέξη λόγος στην αρχαία ελληνική έχει διττή σημασία: είναι η λογική σκέψη
αλλά και η λαλιά (ο έναρθρος λόγος)· στο κείμενο χρησιμοποιείται και με τις δύο
σημασίες: με το λογικό ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το ωφέλιμο και το βλαβερό
κτλ., ενώ με τον έναρθρο λόγο τα κάνει φανερά.
3. Το όλο προηγείται από το μέρος
- Κατά τον Αριστοτέλη, στην τάξη της φύσης το όλο προηγείται από το μέρος. Με
άλλα λόγια, η ύπαρξη το όλου δίνει νόημα στην ύπαρξη του μέρους ή (με άλλη
διατύπωση) το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους.
- Για να στηρίξει λογικά αυτή τη θέση του, ο Αριστοτέλης ξεκινάει και πάλι από την
εμπειρική παρατήρηση και φέρνει ως παράδειγμα το ανθρώπινο σώμα και τα μέλη
του: αν πάψει να υπάρχει το σώμα (αν πεθάνει), τότε το κάθε μέλος δε θα
υπάρχει παρά μόνο στο όνομα, θα είναι ανύπαρκτο λειτουργικά. Δηλαδή το μέρος
(ας πούμε το χέρι) υπάρχει όσο επιτελεί μια λειτουργία στο πλαίσιο του όλου (του
σώματος). Αν όμως πάψει να επιτελεί αυτή τη λειτουργία, θα πάψει να είναι χέρι
–απλώς θα λέγεται χέρι (όπως ένα πέτρινο χέρι). Επομένως το σώμα αποτελεί
προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών του (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για
την ύπαρξη του μέρους) - το σώμα προηγείται από τα μέλη του.
- Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο σε σχέση με την πόλη – κράτος: κάθε
άνθρωπος, μεμονωμένος, δεν είναι αυτάρκης και χωρίς την πόλη θα είναι ό,τι το
χέρι χωρίς το σώμα: ανύπαρκτος. Αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή ένας
άνθρωπος ήταν αυτάρκης, αν δεν είχε ανάγκη από τους άλλους (από την πόλη),
δε θα ήταν προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη - κράτος· δε θα ήταν
άνθρωπος παρά μόνο στο όνομα –στην πραγματικότητα θα ήταν ζώο ή θεός.
Επομένως η πόλη – κράτος αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της,
του κάθε επιμέρους ατόμου (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του
μέρους).
- Άρα: η πόλη – κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο.
• Ο Αριστοτέλης με το λόγο του για το όλο και τα μέρη προσπαθεί να αποδείξει ότι,
όπως το όλο προηγείται από τα μέρη, έτσι και η πόλη – κράτος προηγείται από τα
μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο. Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα το
παραθέτει μαζί με το συμπέρασμα από προηγούμενους συλλογισμούς ότι η πόλη
ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως. Και τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν τη
γενικότερη θέση του φιλοσόφου ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζῷον πολιτικόν.
4. Πρωταγόρας – Αριστοτέλης
- ''Η θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ' τον
καθένα μας ως άτομο σημαίνει ότι οι άνθρωποι, όταν δημιουργούσαν για πρώτη
φορά την πόλη, έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη
προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο
σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής,
εναντίον αντίθετων απόψεων’’ (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ. 188-189). Πράγματι, οι
θέσεις του Αριστοτέλη για τη γένεση της πόλης – κράτους αποτελούν απάντηση
στις σχετικές με το ίδιο θέμα θέσεις των σοφιστών, και ιδιαίτερα του Πρωταγόρα,
ο οποίος στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο αναφέρει τα ακόλουθα (322Α -βλ.
στο σχολικό βιβλίο, σελ. 80):
- Η θέση του Πρωταγόρα. Οι άνθρωποι αρχικά δεν ήταν οργανωμένοι σε πόλεις –
κράτη, αλλά ζούσαν σκορπισμένοι κατοικώντας εδώ κι εκεί. Όμως η ζωή τους
κινδύνευε από τα θηρία, που τους σκότωναν και δεν μπορούσαν να τα
αντιμετωπίσουν για δύο λόγους: α) υστερούσαν από αυτά σε πολλά και β) είχαν
βέβαια εργαλεία για την εξασφάλιση της τροφής, όχι όμως κατάλληλα όπλα για την αντιμετώπιση των θηρίων, αφού δεν είχαν αναπτύξει την πολιτική τέχνη, της
οποίας μέρος είναι η πολεμική. Γι’ αυτό το λόγο αναγκάστηκαν να συναθροιστούν
και να ζουν πολλοί μαζί σε πόλεις, για να προστατέψουν τη ζωή τους από τον
κίνδυνο των θηρίων. Η θέση λοιπόν του Πρωταγόρα είναι ότι οι άνθρωποι δεν
είναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις – κράτη, αλλά αυτή
την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη –ο φόβος των θηρίων. Επομένως, η
οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι προϊόν συμφωνίας (έγινε νόμῳ) και
αποτελεί βιασμό της ανθρώπινης φύσης. Αυτή είναι η θέση την οποία αντικρούει
ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να αποδείξει το αντίθετο ως προς τη γένεση της
πόλης: ότι η πόλη- κράτος υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της,
από το κάθε επιμέρους άτομο· ότι η οργάνωση της πόλεως δεν έρχεται σε
αντίθεση με τη φύση –και επομένως ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.
5. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει λόγο.
2. Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκφράζει υψηλές έννοιες και
πολιτισμικές αξίες.
3. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε
επιμέρους άτομο.
6. Η δομή της ενότητας
Α. Ο λόγος ως αποδεικτικό στοιχείο της θέσης ότι ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικὸν
1. Η φωνή των ζώων και ο λόγος του ανθρώπου
2. Η λειτουργία του λόγου
Β. Η πόλη προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της
1. Το παράδειγμα με το σώμα – επιχειρηματολογία
2. Παράθεση δύο συμπερασμάτων
3. Πρόσθετο επιχείρημα
Ο ανθρώπινος λόγος η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος είναι από τη
φύση του ζῷον πολιτικόν
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Και πάλι: ο άνθρωπος φύσει ζῷον πολιτικόν
- Ο Αριστοτέλης φέρνει ακόμα ένα επιχείρημα, για να αποδείξει ότι ο άνθρωπος
είναι ζῷον πολιτικόν, προχωρώντας μάλιστα στη διάκρισή του από τα άλλα ζώα
που ζουν ομαδικό βίο, για να παρουσιάσει το νέο αποδεικτικό στοιχείο, το λόγο.
Παρακολουθούμε το συλλογισμό του:
α. Η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και δίχως αιτία. Έτσι, όταν δημιουργεί ένα
ον, το εφοδιάζει με όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα του είναι απαραίτητα,
όταν αυτό θα φτάσει στην τελική μορφή του.
β. Στα άλλα ζώα η φύση έδωσε τη φωνή, για να εκφράζουν το ευχάριστο και το
δυσάρεστο, και αυτό είναι το μόνο που τους χρειάζεται να αντιλαμβάνονται και να
το κάνουν φανερό το ένα στο άλλο.
γ. Στον άνθρωπο όμως η φύση προχώρησε περισσότερο. Επειδή τον προόριζε να
ζήσει σε πολιτική κοινωνία, του έδωσε και το εργαλείο με το οποίο θα μπορούσε
να ζήσει σ’ αυτήν. Του έδωσε δηλαδή το λόγο, με τον οποίο αντιλαμβάνεται (και
κάνει φανερά) το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δίκαιο και το
άδικο, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική κοινωνία, γιατί η συμμετοχή
σ’ αυτά είναι που συνιστά την πολιτική κοινωνία.
δ. Αφού λοιπόν η φύση έδωσε στον άνθρωπο το εργαλείο με το οποίο μπορεί να
αντιλαμβάνεται αυτά και να συμμετέχει σ’ αυτά, δηλαδή να ζει σε πολιτική
κοινωνία, ο άνθρωπος εκ φύσεως είναι πολιτικό ζώο.
Πιο σύντομη διατύπωση: Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στον άνθρωπο, συγκριτικά
με τα άλλα ζώα, είναι ότι μόνο αυτός έχει λόγο και επομένως μόνο αυτός
αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και τα υπόλοιπα, που
η συνύπαρξή τους δημιουργεί την οικογένεια και την πόλη - κράτος· επομένως,
το ον που έχει τα παραπάνω γνωρίσματα, ο άνθρωπος, είναι ζῷον πολιτικόν.
2. Ο ανθρώπινος λόγος
α. Ο λόγος ως γνώρισμα του ανθρώπου
- Ο άνθρωπος έχει τη φωνή, ένα γνώρισμα που το έχουν και τα άλλα ζώα. Όμως
εκείνα εκπέμπουν απλούς ήχους, άναρθρους (γάβγισμα, γρύλισμα, μουγκρητό,
κελάηδημα κ.ά.) με τους οποίους εκφράζουν δύο γενικά συναισθήματα, το
ευχάριστο και το δυσάρεστο –μόνο ο αυτό χρειάζονται για την επικοινωνία
μεταξύ τους. Όμως ο άνθρωπος, πέρα από την απλή φωνή, διαθέτει την έναρθρη
φωνή, το λόγο, και την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Ο λόγος με όλες τις
δυνατότητες που παρέχει στον άνθρωπο τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα,
αφού με αυτόν προχωράει πέρα από αυτά και κάνει φανερά πλήθος άλλα συναισθήματα πέρα από το γενικά ευχάριστο και δυσάρεστο, συλλαμβάνει και
κάνει φανερές αφηρημένες έννοιες –δημιουργεί πολιτισμό: θεσπίζει νόμους,
δημιουργεί έργα λογοτεχνικά και άλλων μορφών της τέχνης, συγκροτεί επιστήμες
κ.ά.π. (για την αξία του λόγου θα μπορούσαν να αναφερθούν πάρα πολλά).
Από όσα φυσικά εφόδια έχει ο άνθρωπος ο λόγος είναι το πιο σημαντικό, ενώ σε
άλλες ικανότητες υστερεί απέναντι σε πολλά άλλα ζώα, όπως για παράδειγμα
στην ταχύτητα και στη σωματική ρώμη.
β. Ο λόγος ως αίτιο για τη δημιουργία των πόλεων
- Ο άνθρωπος διαθέτει λόγο, ο οποίος είναι το μόνο μέσο με το οποίο μπορεί κανείς
να συλλάβει και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το
άδικο κ.τ.ό. Όμως η συμμετοχή σ’ αυτά είναι που συνιστά την πόλη – κράτος,
την οργανωμένη πολιτειακά κοινότητα· υπάρχει αυτή, επειδή υπάρχει συμμετοχή
στο ωφέλιμο και στο βλαβερό κ.τ.ό., τα οποία γίνονται αντιληπτά και εκφράζονται
μόνο με το λόγο, που τον έχει μόνο ο άνθρωπος. Επομένως, η δημιουργία
πόλεων οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος, μόνος αυτός, έχει την ικανότητα
του λόγου. Αν δεν υπήρχε λόγος, δε θα γινόταν αντιληπτό το ωφέλιμο και το
βλαβερό κ.τ.ό., δε θα υπήρχε συμμετοχή σε όλα αυτά, δε θα υπήρχε πόλη –
κράτος, όπως δεν υπάρχει στα άλλα ζώα, που δεν έχουν λόγο.
- Στις έννοιες ωφέλιμο – βλαβερό, δίκαιο – άδικο, όμορφο - άσχημο κτλ. που
αναφέρει ο Αριστοτέλης, συμπυκνώνονται όλα τα δημιουργήματα του πολιτισμού
του ανθρώπου, και μπορούμε να διατυπώσουμε το επιχείρημα έτσι: αφού όλα τα
πολιτισμικά στοιχεία, αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο
πολιτειακά βίο του ανθρώπου, έγιναν με το λόγο, σ’ αυτόν στηρίζεται η
δημιουργία των πόλεων.
Τα ζεύγη αντίθετων εννοιών. Παρατηρούμε ότι με το λόγο ο άνθρωπος
συλλαμβάνει και εκφράζει έννοιες (και αντίστοιχες αξίες) ενδεικτικές κυρίως
κάποιων πολιτισμικών τομέων. Τις έννοιες αυτές ο Αριστοτέλης τις δίνει σε ζεύγη
αντιθέτων, από τα οποία τα κυριότερα είναι: ευχάριστο - δυσάρεστο, ωφέλιμο -
βλαβερό, όμορφο - άσχημο, καλό - κακό, δίκαιο - άδικο, όσιο - ανόσιο κ.ά.
Η λέξη λόγος στην αρχαία ελληνική έχει διττή σημασία: είναι η λογική σκέψη
αλλά και η λαλιά (ο έναρθρος λόγος)· στο κείμενο χρησιμοποιείται και με τις δύο
σημασίες: με το λογικό ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το ωφέλιμο και το βλαβερό
κτλ., ενώ με τον έναρθρο λόγο τα κάνει φανερά.
3. Το όλο προηγείται από το μέρος
- Κατά τον Αριστοτέλη, στην τάξη της φύσης το όλο προηγείται από το μέρος. Με
άλλα λόγια, η ύπαρξη το όλου δίνει νόημα στην ύπαρξη του μέρους ή (με άλλη
διατύπωση) το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους.
- Για να στηρίξει λογικά αυτή τη θέση του, ο Αριστοτέλης ξεκινάει και πάλι από την
εμπειρική παρατήρηση και φέρνει ως παράδειγμα το ανθρώπινο σώμα και τα μέλη
του: αν πάψει να υπάρχει το σώμα (αν πεθάνει), τότε το κάθε μέλος δε θα
υπάρχει παρά μόνο στο όνομα, θα είναι ανύπαρκτο λειτουργικά. Δηλαδή το μέρος
(ας πούμε το χέρι) υπάρχει όσο επιτελεί μια λειτουργία στο πλαίσιο του όλου (του
σώματος). Αν όμως πάψει να επιτελεί αυτή τη λειτουργία, θα πάψει να είναι χέρι
–απλώς θα λέγεται χέρι (όπως ένα πέτρινο χέρι). Επομένως το σώμα αποτελεί
προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών του (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για
την ύπαρξη του μέρους) - το σώμα προηγείται από τα μέλη του.
- Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο σε σχέση με την πόλη – κράτος: κάθε
άνθρωπος, μεμονωμένος, δεν είναι αυτάρκης και χωρίς την πόλη θα είναι ό,τι το
χέρι χωρίς το σώμα: ανύπαρκτος. Αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή ένας
άνθρωπος ήταν αυτάρκης, αν δεν είχε ανάγκη από τους άλλους (από την πόλη),
δε θα ήταν προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη - κράτος· δε θα ήταν
άνθρωπος παρά μόνο στο όνομα –στην πραγματικότητα θα ήταν ζώο ή θεός.
Επομένως η πόλη – κράτος αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της,
του κάθε επιμέρους ατόμου (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του
μέρους).
- Άρα: η πόλη – κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο.
• Ο Αριστοτέλης με το λόγο του για το όλο και τα μέρη προσπαθεί να αποδείξει ότι,
όπως το όλο προηγείται από τα μέρη, έτσι και η πόλη – κράτος προηγείται από τα
μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο. Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα το
παραθέτει μαζί με το συμπέρασμα από προηγούμενους συλλογισμούς ότι η πόλη
ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως. Και τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν τη
γενικότερη θέση του φιλοσόφου ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζῷον πολιτικόν.
4. Πρωταγόρας – Αριστοτέλης
- ''Η θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ' τον
καθένα μας ως άτομο σημαίνει ότι οι άνθρωποι, όταν δημιουργούσαν για πρώτη
φορά την πόλη, έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη
προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο
σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής,
εναντίον αντίθετων απόψεων’’ (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ. 188-189). Πράγματι, οι
θέσεις του Αριστοτέλη για τη γένεση της πόλης – κράτους αποτελούν απάντηση
στις σχετικές με το ίδιο θέμα θέσεις των σοφιστών, και ιδιαίτερα του Πρωταγόρα,
ο οποίος στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο αναφέρει τα ακόλουθα (322Α -βλ.
στο σχολικό βιβλίο, σελ. 80):
- Η θέση του Πρωταγόρα. Οι άνθρωποι αρχικά δεν ήταν οργανωμένοι σε πόλεις –
κράτη, αλλά ζούσαν σκορπισμένοι κατοικώντας εδώ κι εκεί. Όμως η ζωή τους
κινδύνευε από τα θηρία, που τους σκότωναν και δεν μπορούσαν να τα
αντιμετωπίσουν για δύο λόγους: α) υστερούσαν από αυτά σε πολλά και β) είχαν
βέβαια εργαλεία για την εξασφάλιση της τροφής, όχι όμως κατάλληλα όπλα για την αντιμετώπιση των θηρίων, αφού δεν είχαν αναπτύξει την πολιτική τέχνη, της
οποίας μέρος είναι η πολεμική. Γι’ αυτό το λόγο αναγκάστηκαν να συναθροιστούν
και να ζουν πολλοί μαζί σε πόλεις, για να προστατέψουν τη ζωή τους από τον
κίνδυνο των θηρίων. Η θέση λοιπόν του Πρωταγόρα είναι ότι οι άνθρωποι δεν
είναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις – κράτη, αλλά αυτή
την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη –ο φόβος των θηρίων. Επομένως, η
οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι προϊόν συμφωνίας (έγινε νόμῳ) και
αποτελεί βιασμό της ανθρώπινης φύσης. Αυτή είναι η θέση την οποία αντικρούει
ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να αποδείξει το αντίθετο ως προς τη γένεση της
πόλης: ότι η πόλη- κράτος υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της,
από το κάθε επιμέρους άτομο· ότι η οργάνωση της πόλεως δεν έρχεται σε
αντίθεση με τη φύση –και επομένως ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.
5. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει λόγο.
2. Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκφράζει υψηλές έννοιες και
πολιτισμικές αξίες.
3. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε
επιμέρους άτομο.
6. Η δομή της ενότητας
Α. Ο λόγος ως αποδεικτικό στοιχείο της θέσης ότι ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικὸν
1. Η φωνή των ζώων και ο λόγος του ανθρώπου
2. Η λειτουργία του λόγου
Β. Η πόλη προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της
1. Το παράδειγμα με το σώμα – επιχειρηματολογία
2. Παράθεση δύο συμπερασμάτων
3. Πρόσθετο επιχείρημα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου