ΕΝΟΤΗΤΑ 12η
Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν.
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η ἐντελέχεια και οι κοινωνικές οντότητες
- Κατά τον Αριστοτέλη κάθε ον, από τη στιγμή της δημιουργίας του, περιέχει μέσα
του ‘’δυνάμει’’ τη μ ο ρ φ ή που θα πάρει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του
πορεία και φτάσει στην φάση της τελειότητας, της ολοκλήρωσης. Η μορφή είναι
ο σκοπός (το τέλος) κάθε όντος και η πορεία του προς την κατάκτηση της
μορφής λέγεται ἐντελέχεια (κίνηση που περιέχει το τέλος, το σκοπό της: ἐν +
τέλος + ἔχειν). Αυτό που λέμε σε κάθε ον φ ύ σ η του είναι η μορφή που θα
πάρει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία.
- Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει με την ανθρώπινη κοινωνία:
α. ὁ οἶκος, ἡ οἰκία (οικογένεια). Σε πρώτο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία
παρουσιάζεται ως οἶκος ή οἰκία, όπου από φυσική ανάγκη συνδυάζονται αυτοί που
δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον άλλον (όπως ο άρρεν και το θήλυ)· ο
οἶκος ικανοποιεί τις καθημερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου.
β. ἡ κώμη (χωριό). Σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζεται ως
κώμη, που αποτελείται από περισσότερες οικογένειες και ικανοποιεί, εκτός από τις
εφήμερες βιοτικές, και άλλες ανάγκες του ανθρώπου, υψηλότερες (πνευματικές),
όπως για παράδειγμα την ανάγκη για λατρεία του θείου και την ανάγκη για
απονομή δικαιοσύνης.
γ. ἡ πόλις (πόλη – κράτος). Ο οἶκος και η κώμη είναι οι πρώτες κοινωνικές
οντότητες, οι οποίες έφτασαν εξελικτικά σε ένα τρίτο στάδιο, το ‘’τελικό’’ (τέλος),
με την ολοκλήρωση της μορφής τους· αυτό το τρίτο στάδιο είναι η πόλη –
κράτος, ο υψηλότερος τύπος κοινωνίας, που ικανοποιεί ακόμα πιο υψηλές
ανάγκες του ανθρώπου (τις ηθικές ανάγκες). Σκοπός της πόλης – κράτους είναι
όχι μόνο το ζῆν, αλλά το εὖ ζῆν — η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την
αὐτάρκεια. Επομένως, η πόλη – κράτος υπάρχει φύσει.
• τέλος είναι ο σκοπός για τον οποίο είναι πλασμένο κάτι, ο προορισμός του· στο
φιλοσοφικό κείμενο είναι η τελείωση, η ολοκλήρωση μιας εξελικτικής πορείας.
2. Η αυτάρκεια
- Η λέξη αὐτάρκεια παράγεται από το επίθετο αὐτάρκης (<αὐτός + ἀρκέω-ῶ), που
δηλώνει αυτόν που είναι σε θέση να καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες του
μόνος του, με δικές του δυνάμεις, χωρίς να εξαρτάται οικονομικά από άλλους.
Στην ηθική του Αριστοτέλη η αὐτάρκεια είναι το γνώρισμα του αγαθού που το
κάνει να είναι μοναχό του τέλειο και δίνει στον άνθρωπο το αίσθημα ότι δεν έχει
ανάγκη από τίποτε άλλο· εδώ, στην πολιτική φιλοσοφία, η αὐτάρκεια της πόλεως
είναι το υπέρτατο αγαθό και ταυτίζεται με την εὐδαιμονίαν των πολιτών (με το εὖ
ζῆν).
- Α υ τ ά ρ κ η ς είναι η πόλις που μπορεί να έχει τα αναγκαία, μόνη της, με δικές
της δυνάμεις και πόρους· η ανεξάρτητη, αυτή που δε χρειάζεται εξωτερική
βοήθεια για να καλύψει κυρίως τις υλικές (αλλά και τις ηθικές, τις πνευματικές και
τις κοινωνικές) ανάγκες της. Δεν υπάρχει τίποτε που να το χρειάζεται ο πολίτης
και να μην μπορεί να του το προσφέρει αυτή η πόλη – κράτος: του προσφέρει και
το ζῆν και το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία.
- Μια πόλη - κράτος έχει αυτάρκεια, αν έχει τις ακόλουθες προϋποθέσεις:
αν διαθέτει δύναμη·
αν έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας·
αν διαθέτει εύφορα εδάφη, που εξασφαλίζουν πλούσια προϊόντα·
αν βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση, που εξασφαλίζει αποτελεσματική άμυνα
και εύκολη διακίνηση προϊόντων.
3. Η πόλη – κράτος υπάρχει εκ φύσεως
- Η συλλογιστική σειρά των επιχειρημάτων του Αριστοτέλη για τη λογική
θεμελίωση της θέσης ότι η πόλη είναι φυσική ύπαρξη θα μπορούσε να είναι η
ακόλουθη:
α. Πρώτος συλλογισμός
Αφού η φύση είναι ολοκλήρωση και η πόλη είναι επίσης ολοκλήρωση (των
κοινωνικών οντοτήτων οἴκου καὶ κώμης), είναι επόμενο ότι και η πόλη είναι
φυσική ύπαρξη:
Ἡ φύσις ἐστὶν
αὕτη (ἡ πόλις) τέλος ἐκείνων (τῶν κοινωνιῶν ἐστι)
…………………………………………….
Άρα: ἡ πόλις φύσις ἐστὶν
β. Δεύτερος συλλογισμός
Οι πρώτες κοινωνίες (ενν. ο οἶκος και η κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις· αφού όμως
και η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων,
συμπεραίνουμε ότι και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη:
Αἱ πρῶται κοινωνίαι φύσει (εἰσὶ)
πᾶσα πόλις ἐκ τῶν πρώτων κοινωνιῶν (ἐστὶ)
………………………..
Άρα: πᾶσα πόλις φύσει ἐστὶ
- Μετά τα παραπάνω συμπεράσματα υπάρχει και το γενικό συμπέρασμα: ἐκ τούτων
οὖν φανερόν ὅτι τῶν φύσει ἡ πόλις ἐστὶ.
• Ο δεύτερος συλλογισμός δεν φαίνεται ισχυρός, γιατί η πρώτη προκείμενη
(προκείμενες ονομάζονται οι κρίσεις που προηγούνται από το συμπέρασμα και
από τις οποίες απορρέει αυτό - οι προτάσεις δηλαδή που βρίσκονται πάνω από τη
γραμμή), όπως διατυπώνεται στο κείμενο, είναι υποθετική (εἴπερ καὶ αἱ πρῶται
κοινωνίαι).
• Η αὐτάρκεια είναι ένα ακόμα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η πόλη – κράτος
υπάρχει εκ φύσεως: Κάθε ον, από τη φύση του υπηρετεί ένα στόχο που είναι κάτι
το άριστο· στόχος της πόλης – κράτους είναι η αυτάρκεια, που είναι κάτι άριστο·
άρα, η πόλη – κράτος υπάρχει εκ φύσεως, αφού υπηρετεί κάτι το άριστο.
4. Ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν
- Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την περίφημη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον
προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον).
Αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί με τις ακόλουθες συλλογιστικές διαδικασίες:
α. Πρώτος συλλογισμός
- Μπορεί –ο χαρακτηρισμός- να στηριχτεί στο συμπέρασμα του συλλογισμού για τη
φυσική ύπαρξη της πόλεως. Η πολιτειακά λοιπόν οργανωμένη κοινωνία είναι
ύπαρξη φυσική· και είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους,
αφού αποτελείται από αυτούς. Όμως, όχι μόνο η γένεση αλλά και ο σκοπός της
πόλεως (όχι μόνο το ζῆν αλλά και το εὖ ζῆν και η αὐτάρκεια του ανθρώπου)
έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο και δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς αυτόν.
Επομένως, ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι
πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους -όχι σε
οποιαδήποτε κοινωνία (εδώ βέβαια γίνεται λόγος για τον άνθρωπο ως ζῷον
πολιτικόν και όχι ως ζῷον κοινωνικόν).
- Με διαφορετική διατύπωση:
• Συστατικό στοιχείο της πόλης – κράτους (καθώς και των πρώτων κοινωνιών) είναι
ο άνθρωπος· αφού η πόλη – κράτος (καθώς και οι πρώτες κοινωνίες) υπάρχει εκ
φύσεως, άρα ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό εκ φύσεως. Οι δύο διατυπώσεις
(‘’ζώο πολιτικό’’ και ‘’ζώο πολιτικό εκ φύσεως'’) μιλούν για το ίδιο πράγμα από δύο
διαφορετικές σκοπιές: ο άνθρωπος ως ‘’πολιτικό ζώο’’ αποτελεί την τ ε λ ι κ ή
μ ο ρ φ ή την οποία η φ ύ σ η προόριζε για την ύπαρξή του.
β. Δεύτερος συλλογισμός
- Υπάρχει όμως στο κείμενο και ένας δεύτερος συλλογισμός που μπορεί να στηρίξει
το χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού: όποιος είναι ἄπολις, δηλαδή
ον που δεν ζει μέσα σε οργανωμένη πολιτειακά κοινωνία (και αυτό συμβαίνει
επειδή το ον είναι έτσι πλασμένο· δεν οφείλεται σε τυχαίο περιστατικό), αυτός
είναι ή ατελής άνθρωπος ή ον ανώτερο από τον άνθρωπο (θηρίον ἤ θεός, όπως
αναφέρεται στο τέλος της επόμενης διδακτικής ενότητας)· εφόσον όμως ο
άνθρωπος δεν είναι ατελής και κατώτερος ούτε ον ανώτερο από τον άνθρωπο,
δεν είναι ἄπολις. Άρα είναι ζώο πολιτικό.
5. Πρωταγόρας – Αριστοτέλης – Ρουσό
- Σχετικά με τη γένεση και το σκοπό της πολιτικής κοινότητας έχει διατυπωθεί και
μια αντίθετη θεωρία, από τον Πρωταγόρα, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο,
όπως και ανάλογες θεωρίες στα νεότερα χρόνια. Παρακάτω δίνονται συγκριτικά
(και συνοπτικά) οι βασικές θέσεις α) της θεωρίας του Πρωταγόρα, β) της
αντίθετης με αυτή θεωρίας του Αριστοτέλη και γ) της θεωρίας του Ρουσό (ειδικά
για τη γένεση της πόλης - κράτους θα γίνει λόγος και στην επόμενη ενότητα).
1. Η γένεση της πολιτικής κοινότητας
α. Κατά τον Πρωταγόρα, η γένεση της πολιτικής κοινότητας οφείλεται στο φόβο
των ανθρώπων για τα θηρία και για τους άλλους κινδύνους που αυτοί
αντιμετώπιζαν.
β. Ο Αριστοτέλης (μεταγενέστερος από τον Πρωταγόρα) έχει την άποψη ότι η πόλη
– κράτος, η πολιτική κοινότητα, είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη
διατύπωση, δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα
προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο (αυτό αναφέρεται στην επόμενη
ενότητα). Ο Αριστοτέλης λοιπόν διαφωνεί με τον Πρωταγόρα ως προς τη γένεση
της πολιτικής κοινότητας.
γ. Αντίθετος με τον Αριστοτέλη είναι ο Ρουσό, σύμφωνα με τον οποίο η πολιτική
κοινωνία, το κράτος, δημιουργήθηκε ύστερα από συμφωνία μεταξύ αρχόντων και
αρχομένων, ύστερα από ένα κοινωνικό συμβόλαιο, του οποίου κύριος όρος είναι η
ολοκληρωτική προσχώρηση του πολίτη με όλα τα δικαιώματα στην κοινωνία.
Επομένως, η πολιτική κοινωνία δε δημιουργείται φύσει, όπως υποστηρίζει ο
Αριστοτέλης, αλλά νόμῳ, θέσει.
2. Ως προς το σκοπό της πολιτικής κοινότητας
α. Ο Πρωταγόρας θεωρεί σκοπό της πολιτικής κοινότητας την ικανοποίηση των
βιολογικών αναγκών, τη διασφάλιση της ζωής.
β. Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται, ή μάλλον προχωρεί πέρα από τον Πρωταγόρα:
σκοπός της δημιουργίας της πολιτικής κοινότητας είναι το ζῆν (αυτό το
εξασφαλίζουν η οἰκογένεια και η κώμη), ενώ ειδικά της πόλεως σκοπός είναι το εὖ
ζῆν, δηλαδή η ηθική τελείωση, η ποιοτικά ανώτερη κοινωνική ζωή, η ευδαιμονία
των πολιτών, που θεωρεί ο Αριστοτέλης ως το ύψιστο αγαθό. Στο πλαίσιο του εὖ
ζῆν βρίσκεται και η αὐτάρκεια, που είναι η οικονομική ανεξαρτησία. Σκοπός
λοιπόν της πόλεως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι μόνο το ζῆν, αλλά το εὖ ζῆν –
η ευδαιμονία και η οικονομική ανεξαρτησία (με υπέρτατο αγαθό την αὐτάρκεια).
γ. Ως προς τον Ρουσό, σκοπός του κράτους είναι η ισότητα των πολιτών και η
ελευθερία τους (εδώ υπάρχει διαφοροποίηση από τον Αριστοτέλη). Ακόμα, επειδή
η κοινότητα ενσαρκώνει τη γενική θέληση, έχει μια ηθική προτεραιότητα απέναντι
στη θέληση κάθε πολίτη χωριστά. Σ' αυτό το σημείο υπάρχει συμφωνία με την
άποψη του Αριστοτέλη ότι πρότερον τῇ φύσει πόλις ἡ οἰκία καὶ ἕκαστος ἡμῶν
ἐστιν (= εκ φύσεως η πόλη είναι ανώτερη από την οικογένεια και τον καθένα
μας).
6. Σχολιασμός φράσεων του κειμένου
- ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος· ο εκ φύσεως δίχως πόλη (ὁ ἄπολις διὰ
φύσιν), είναι αυτός που δεν ανήκει εκ φύσεως σε πόλη – κράτος ούτε βέβαια σε
οικογένεια ούτε σε κώμη.
- ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία (ἄπολις διὰ τύχην)· η φράση
θυμίζει το Φιλοκτήτη, όπως τον παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην ομώνυμη τραγωδία
του: ἄφιλον, ἔρημον, ἄπολιν ἐν ζῶσιν νεκρόν: χωρίς φίλους, έρημο, χωρίς
πατρίδα, νεκρό ανάμεσα σε ζωντανούς (οι Έλληνες, ενώ έπλεαν προς την Τροία,
εγκατέλειψαν το Φιλοκτήτη μόνο και αβοήθητο στη Λήμνο, επειδή είχε
κακοφορμίσει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού).
- ''άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό''· ο στίχος προέρχεται
από την Ιλιάδα (Ι 63) και τον δίνουμε μαζί με τον επόμενο:
ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιός ἐστιν ἐκεῖνος
ὅς πολέμου ἔραται ἐπιδημίου ὀκρυόεντος
(αυτός που χαίρεται, όταν ξεσπάσει φριχτός εμφύλιος πόλεμος είναι άνθρωπος
δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό)
Ο Αριστοτέλης παρομοιάζει με τον παραπάνω άνθρωπο τον ἄπολιν, ο οποίος: α)
δεν έχει και δεν υπολογίζει συγγενείς β) δεν αναγνωρίζει και παραβαίνει τους
νόμους και γ) ζει χωρίς οικογένεια –ζει με άλλα λόγια αντίθετα με την ανθρώπινη
φύση.
- στο παιχνίδι των πεσσών· οι πεσσοί ήταν ένα παιχνίδι αγαπητό στους αρχαίους
σαν το παιχνίδι της ντάμας· δεν είναι γνωστό σε ποιον κανόνα του παιχνιδιού
αυτού αναφέρεται ο Αριστοτέλης.
7. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η πόλη – κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη διατύπωση,
δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα προηγείται από τον
άνθρωπο ως άτομο.
2. Σκοπός της πόλης – κράτους δεν είναι μόνο το ζῆν αλλά το εὖ ζῆν, και υπέρτατο
αγαθό η αὐτάρκεια.
3. Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι πλασμένο να
ζει (όχι σε οποιαδήποτε κοινωνία αλλά) μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με
πολίτευμα και νόμους.
8. Η δομή της ενότητας
Α. Προέλευση και σκοπός της πόλης – κράτους· επιχειρήματα
Β. Ο άνθρωπος ‘’ζῷον πολιτικόν’’· επιχειρήματα
Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν.
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η ἐντελέχεια και οι κοινωνικές οντότητες
- Κατά τον Αριστοτέλη κάθε ον, από τη στιγμή της δημιουργίας του, περιέχει μέσα
του ‘’δυνάμει’’ τη μ ο ρ φ ή που θα πάρει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του
πορεία και φτάσει στην φάση της τελειότητας, της ολοκλήρωσης. Η μορφή είναι
ο σκοπός (το τέλος) κάθε όντος και η πορεία του προς την κατάκτηση της
μορφής λέγεται ἐντελέχεια (κίνηση που περιέχει το τέλος, το σκοπό της: ἐν +
τέλος + ἔχειν). Αυτό που λέμε σε κάθε ον φ ύ σ η του είναι η μορφή που θα
πάρει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία.
- Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει με την ανθρώπινη κοινωνία:
α. ὁ οἶκος, ἡ οἰκία (οικογένεια). Σε πρώτο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία
παρουσιάζεται ως οἶκος ή οἰκία, όπου από φυσική ανάγκη συνδυάζονται αυτοί που
δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον άλλον (όπως ο άρρεν και το θήλυ)· ο
οἶκος ικανοποιεί τις καθημερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου.
β. ἡ κώμη (χωριό). Σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζεται ως
κώμη, που αποτελείται από περισσότερες οικογένειες και ικανοποιεί, εκτός από τις
εφήμερες βιοτικές, και άλλες ανάγκες του ανθρώπου, υψηλότερες (πνευματικές),
όπως για παράδειγμα την ανάγκη για λατρεία του θείου και την ανάγκη για
απονομή δικαιοσύνης.
γ. ἡ πόλις (πόλη – κράτος). Ο οἶκος και η κώμη είναι οι πρώτες κοινωνικές
οντότητες, οι οποίες έφτασαν εξελικτικά σε ένα τρίτο στάδιο, το ‘’τελικό’’ (τέλος),
με την ολοκλήρωση της μορφής τους· αυτό το τρίτο στάδιο είναι η πόλη –
κράτος, ο υψηλότερος τύπος κοινωνίας, που ικανοποιεί ακόμα πιο υψηλές
ανάγκες του ανθρώπου (τις ηθικές ανάγκες). Σκοπός της πόλης – κράτους είναι
όχι μόνο το ζῆν, αλλά το εὖ ζῆν — η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την
αὐτάρκεια. Επομένως, η πόλη – κράτος υπάρχει φύσει.
• τέλος είναι ο σκοπός για τον οποίο είναι πλασμένο κάτι, ο προορισμός του· στο
φιλοσοφικό κείμενο είναι η τελείωση, η ολοκλήρωση μιας εξελικτικής πορείας.
2. Η αυτάρκεια
- Η λέξη αὐτάρκεια παράγεται από το επίθετο αὐτάρκης (<αὐτός + ἀρκέω-ῶ), που
δηλώνει αυτόν που είναι σε θέση να καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες του
μόνος του, με δικές του δυνάμεις, χωρίς να εξαρτάται οικονομικά από άλλους.
Στην ηθική του Αριστοτέλη η αὐτάρκεια είναι το γνώρισμα του αγαθού που το
κάνει να είναι μοναχό του τέλειο και δίνει στον άνθρωπο το αίσθημα ότι δεν έχει
ανάγκη από τίποτε άλλο· εδώ, στην πολιτική φιλοσοφία, η αὐτάρκεια της πόλεως
είναι το υπέρτατο αγαθό και ταυτίζεται με την εὐδαιμονίαν των πολιτών (με το εὖ
ζῆν).
- Α υ τ ά ρ κ η ς είναι η πόλις που μπορεί να έχει τα αναγκαία, μόνη της, με δικές
της δυνάμεις και πόρους· η ανεξάρτητη, αυτή που δε χρειάζεται εξωτερική
βοήθεια για να καλύψει κυρίως τις υλικές (αλλά και τις ηθικές, τις πνευματικές και
τις κοινωνικές) ανάγκες της. Δεν υπάρχει τίποτε που να το χρειάζεται ο πολίτης
και να μην μπορεί να του το προσφέρει αυτή η πόλη – κράτος: του προσφέρει και
το ζῆν και το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία.
- Μια πόλη - κράτος έχει αυτάρκεια, αν έχει τις ακόλουθες προϋποθέσεις:
αν διαθέτει δύναμη·
αν έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας·
αν διαθέτει εύφορα εδάφη, που εξασφαλίζουν πλούσια προϊόντα·
αν βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση, που εξασφαλίζει αποτελεσματική άμυνα
και εύκολη διακίνηση προϊόντων.
3. Η πόλη – κράτος υπάρχει εκ φύσεως
- Η συλλογιστική σειρά των επιχειρημάτων του Αριστοτέλη για τη λογική
θεμελίωση της θέσης ότι η πόλη είναι φυσική ύπαρξη θα μπορούσε να είναι η
ακόλουθη:
α. Πρώτος συλλογισμός
Αφού η φύση είναι ολοκλήρωση και η πόλη είναι επίσης ολοκλήρωση (των
κοινωνικών οντοτήτων οἴκου καὶ κώμης), είναι επόμενο ότι και η πόλη είναι
φυσική ύπαρξη:
Ἡ φύσις ἐστὶν
αὕτη (ἡ πόλις) τέλος ἐκείνων (τῶν κοινωνιῶν ἐστι)
…………………………………………….
Άρα: ἡ πόλις φύσις ἐστὶν
β. Δεύτερος συλλογισμός
Οι πρώτες κοινωνίες (ενν. ο οἶκος και η κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις· αφού όμως
και η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων,
συμπεραίνουμε ότι και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη:
Αἱ πρῶται κοινωνίαι φύσει (εἰσὶ)
πᾶσα πόλις ἐκ τῶν πρώτων κοινωνιῶν (ἐστὶ)
………………………..
Άρα: πᾶσα πόλις φύσει ἐστὶ
- Μετά τα παραπάνω συμπεράσματα υπάρχει και το γενικό συμπέρασμα: ἐκ τούτων
οὖν φανερόν ὅτι τῶν φύσει ἡ πόλις ἐστὶ.
• Ο δεύτερος συλλογισμός δεν φαίνεται ισχυρός, γιατί η πρώτη προκείμενη
(προκείμενες ονομάζονται οι κρίσεις που προηγούνται από το συμπέρασμα και
από τις οποίες απορρέει αυτό - οι προτάσεις δηλαδή που βρίσκονται πάνω από τη
γραμμή), όπως διατυπώνεται στο κείμενο, είναι υποθετική (εἴπερ καὶ αἱ πρῶται
κοινωνίαι).
• Η αὐτάρκεια είναι ένα ακόμα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η πόλη – κράτος
υπάρχει εκ φύσεως: Κάθε ον, από τη φύση του υπηρετεί ένα στόχο που είναι κάτι
το άριστο· στόχος της πόλης – κράτους είναι η αυτάρκεια, που είναι κάτι άριστο·
άρα, η πόλη – κράτος υπάρχει εκ φύσεως, αφού υπηρετεί κάτι το άριστο.
4. Ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν
- Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την περίφημη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον
προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον).
Αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί με τις ακόλουθες συλλογιστικές διαδικασίες:
α. Πρώτος συλλογισμός
- Μπορεί –ο χαρακτηρισμός- να στηριχτεί στο συμπέρασμα του συλλογισμού για τη
φυσική ύπαρξη της πόλεως. Η πολιτειακά λοιπόν οργανωμένη κοινωνία είναι
ύπαρξη φυσική· και είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους,
αφού αποτελείται από αυτούς. Όμως, όχι μόνο η γένεση αλλά και ο σκοπός της
πόλεως (όχι μόνο το ζῆν αλλά και το εὖ ζῆν και η αὐτάρκεια του ανθρώπου)
έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο και δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς αυτόν.
Επομένως, ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι
πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους -όχι σε
οποιαδήποτε κοινωνία (εδώ βέβαια γίνεται λόγος για τον άνθρωπο ως ζῷον
πολιτικόν και όχι ως ζῷον κοινωνικόν).
- Με διαφορετική διατύπωση:
• Συστατικό στοιχείο της πόλης – κράτους (καθώς και των πρώτων κοινωνιών) είναι
ο άνθρωπος· αφού η πόλη – κράτος (καθώς και οι πρώτες κοινωνίες) υπάρχει εκ
φύσεως, άρα ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό εκ φύσεως. Οι δύο διατυπώσεις
(‘’ζώο πολιτικό’’ και ‘’ζώο πολιτικό εκ φύσεως'’) μιλούν για το ίδιο πράγμα από δύο
διαφορετικές σκοπιές: ο άνθρωπος ως ‘’πολιτικό ζώο’’ αποτελεί την τ ε λ ι κ ή
μ ο ρ φ ή την οποία η φ ύ σ η προόριζε για την ύπαρξή του.
β. Δεύτερος συλλογισμός
- Υπάρχει όμως στο κείμενο και ένας δεύτερος συλλογισμός που μπορεί να στηρίξει
το χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού: όποιος είναι ἄπολις, δηλαδή
ον που δεν ζει μέσα σε οργανωμένη πολιτειακά κοινωνία (και αυτό συμβαίνει
επειδή το ον είναι έτσι πλασμένο· δεν οφείλεται σε τυχαίο περιστατικό), αυτός
είναι ή ατελής άνθρωπος ή ον ανώτερο από τον άνθρωπο (θηρίον ἤ θεός, όπως
αναφέρεται στο τέλος της επόμενης διδακτικής ενότητας)· εφόσον όμως ο
άνθρωπος δεν είναι ατελής και κατώτερος ούτε ον ανώτερο από τον άνθρωπο,
δεν είναι ἄπολις. Άρα είναι ζώο πολιτικό.
5. Πρωταγόρας – Αριστοτέλης – Ρουσό
- Σχετικά με τη γένεση και το σκοπό της πολιτικής κοινότητας έχει διατυπωθεί και
μια αντίθετη θεωρία, από τον Πρωταγόρα, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο,
όπως και ανάλογες θεωρίες στα νεότερα χρόνια. Παρακάτω δίνονται συγκριτικά
(και συνοπτικά) οι βασικές θέσεις α) της θεωρίας του Πρωταγόρα, β) της
αντίθετης με αυτή θεωρίας του Αριστοτέλη και γ) της θεωρίας του Ρουσό (ειδικά
για τη γένεση της πόλης - κράτους θα γίνει λόγος και στην επόμενη ενότητα).
1. Η γένεση της πολιτικής κοινότητας
α. Κατά τον Πρωταγόρα, η γένεση της πολιτικής κοινότητας οφείλεται στο φόβο
των ανθρώπων για τα θηρία και για τους άλλους κινδύνους που αυτοί
αντιμετώπιζαν.
β. Ο Αριστοτέλης (μεταγενέστερος από τον Πρωταγόρα) έχει την άποψη ότι η πόλη
– κράτος, η πολιτική κοινότητα, είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη
διατύπωση, δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα
προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο (αυτό αναφέρεται στην επόμενη
ενότητα). Ο Αριστοτέλης λοιπόν διαφωνεί με τον Πρωταγόρα ως προς τη γένεση
της πολιτικής κοινότητας.
γ. Αντίθετος με τον Αριστοτέλη είναι ο Ρουσό, σύμφωνα με τον οποίο η πολιτική
κοινωνία, το κράτος, δημιουργήθηκε ύστερα από συμφωνία μεταξύ αρχόντων και
αρχομένων, ύστερα από ένα κοινωνικό συμβόλαιο, του οποίου κύριος όρος είναι η
ολοκληρωτική προσχώρηση του πολίτη με όλα τα δικαιώματα στην κοινωνία.
Επομένως, η πολιτική κοινωνία δε δημιουργείται φύσει, όπως υποστηρίζει ο
Αριστοτέλης, αλλά νόμῳ, θέσει.
2. Ως προς το σκοπό της πολιτικής κοινότητας
α. Ο Πρωταγόρας θεωρεί σκοπό της πολιτικής κοινότητας την ικανοποίηση των
βιολογικών αναγκών, τη διασφάλιση της ζωής.
β. Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται, ή μάλλον προχωρεί πέρα από τον Πρωταγόρα:
σκοπός της δημιουργίας της πολιτικής κοινότητας είναι το ζῆν (αυτό το
εξασφαλίζουν η οἰκογένεια και η κώμη), ενώ ειδικά της πόλεως σκοπός είναι το εὖ
ζῆν, δηλαδή η ηθική τελείωση, η ποιοτικά ανώτερη κοινωνική ζωή, η ευδαιμονία
των πολιτών, που θεωρεί ο Αριστοτέλης ως το ύψιστο αγαθό. Στο πλαίσιο του εὖ
ζῆν βρίσκεται και η αὐτάρκεια, που είναι η οικονομική ανεξαρτησία. Σκοπός
λοιπόν της πόλεως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι μόνο το ζῆν, αλλά το εὖ ζῆν –
η ευδαιμονία και η οικονομική ανεξαρτησία (με υπέρτατο αγαθό την αὐτάρκεια).
γ. Ως προς τον Ρουσό, σκοπός του κράτους είναι η ισότητα των πολιτών και η
ελευθερία τους (εδώ υπάρχει διαφοροποίηση από τον Αριστοτέλη). Ακόμα, επειδή
η κοινότητα ενσαρκώνει τη γενική θέληση, έχει μια ηθική προτεραιότητα απέναντι
στη θέληση κάθε πολίτη χωριστά. Σ' αυτό το σημείο υπάρχει συμφωνία με την
άποψη του Αριστοτέλη ότι πρότερον τῇ φύσει πόλις ἡ οἰκία καὶ ἕκαστος ἡμῶν
ἐστιν (= εκ φύσεως η πόλη είναι ανώτερη από την οικογένεια και τον καθένα
μας).
6. Σχολιασμός φράσεων του κειμένου
- ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος· ο εκ φύσεως δίχως πόλη (ὁ ἄπολις διὰ
φύσιν), είναι αυτός που δεν ανήκει εκ φύσεως σε πόλη – κράτος ούτε βέβαια σε
οικογένεια ούτε σε κώμη.
- ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία (ἄπολις διὰ τύχην)· η φράση
θυμίζει το Φιλοκτήτη, όπως τον παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην ομώνυμη τραγωδία
του: ἄφιλον, ἔρημον, ἄπολιν ἐν ζῶσιν νεκρόν: χωρίς φίλους, έρημο, χωρίς
πατρίδα, νεκρό ανάμεσα σε ζωντανούς (οι Έλληνες, ενώ έπλεαν προς την Τροία,
εγκατέλειψαν το Φιλοκτήτη μόνο και αβοήθητο στη Λήμνο, επειδή είχε
κακοφορμίσει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού).
- ''άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό''· ο στίχος προέρχεται
από την Ιλιάδα (Ι 63) και τον δίνουμε μαζί με τον επόμενο:
ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιός ἐστιν ἐκεῖνος
ὅς πολέμου ἔραται ἐπιδημίου ὀκρυόεντος
(αυτός που χαίρεται, όταν ξεσπάσει φριχτός εμφύλιος πόλεμος είναι άνθρωπος
δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό)
Ο Αριστοτέλης παρομοιάζει με τον παραπάνω άνθρωπο τον ἄπολιν, ο οποίος: α)
δεν έχει και δεν υπολογίζει συγγενείς β) δεν αναγνωρίζει και παραβαίνει τους
νόμους και γ) ζει χωρίς οικογένεια –ζει με άλλα λόγια αντίθετα με την ανθρώπινη
φύση.
- στο παιχνίδι των πεσσών· οι πεσσοί ήταν ένα παιχνίδι αγαπητό στους αρχαίους
σαν το παιχνίδι της ντάμας· δεν είναι γνωστό σε ποιον κανόνα του παιχνιδιού
αυτού αναφέρεται ο Αριστοτέλης.
7. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η πόλη – κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη διατύπωση,
δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα προηγείται από τον
άνθρωπο ως άτομο.
2. Σκοπός της πόλης – κράτους δεν είναι μόνο το ζῆν αλλά το εὖ ζῆν, και υπέρτατο
αγαθό η αὐτάρκεια.
3. Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι πλασμένο να
ζει (όχι σε οποιαδήποτε κοινωνία αλλά) μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με
πολίτευμα και νόμους.
8. Η δομή της ενότητας
Α. Προέλευση και σκοπός της πόλης – κράτους· επιχειρήματα
Β. Ο άνθρωπος ‘’ζῷον πολιτικόν’’· επιχειρήματα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου