Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 4
Ερμηνευτικά σχόλια
Α ξεις γίνονται
- Η λέξη ξις παράγεται από το θέμα του ρήματος χω (μελλ.: ξω από το
θέμα σεχ- < hεχ- < χ- + παραγωγική κατάληξη –σις, η οποία δηλώνει
ενέργεια). Η αρχική σημασία στα αρχαία ελληνικά της λέξης ξις είναι: το
να έχει ή να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που το έχει αποκτήσει (πβ. τη
γνωστή φράση ξις δευτέρα φύσις = η ιδιότητα που αποκτήθηκε με τον
εθισμό είναι μόνιμη και σταθερή, σαν να υπάρχει από τη φύση)· η ξις
όμως είναι όχι μόνο ενέργεια αλλά και αυτό που την ακολουθεί: η μόνιμη
κατάσταση, η ιδιότητα που προκύπτει από συνήθεια ή από άσκηση και με
αυτή τη σημασία τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, δίνοντάς της ηθικό
περιεχόμενο ( ξεις είναι τα μόνιμα ηθικά γνωρίσματα, τα μόνιμα στοιχεία
του χαρακτήρα μας, καλά ή κακά). Στη νέα ελληνική η λέξη έξη έχει κυρίως
ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια (ή ο τρόπος συμπεριφοράς)
ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου
παράγοντα.
- Πέρα από την ενεργητική σημασία που έχει η λέξη ξις, και το ρήμα
γίνονται (δηλώνει ενέργεια που επαναλαμβάνεται και βρίσκεται σε εξέλιξη)
μας οδηγεί στη θέση ότι οι έξεις δεν είναι εκ φύσεως, αλλά αποτελέσματα
κάποιων ενεργειών –όπως και οι αρετές. Εκτός από το ρήμα γίνονται, και
οι μετοχές πράττοντες και θιζόμενοι εκφράζουν ενέργεια, ενώ ο
ενεστώτας και εδώ δηλώνει τη συχνή επανάληψη ενέργειας που βρίσκεται
σε εξέλιξη –επομένως και οι τρεις αυτές λέξεις δηλώνουν και το βαθμιαίο
τρόπο απόκτησης της αρετής.
5. Η παιδαγωγική αξία του εθισμού
- Ο ένας ή ο άλλος τρόπος συμπεριφοράς και ο εθισμός σ’ αυτόν
διαμορφώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, όπως αναφέρθηκε
παραπάνω, καλά ή κακά. Σ’ αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης βρίσκει την
ευκαιρία να αναφερθεί στην παιδαγωγική αξία του εθισμού: στην αξία
δηλαδή που αυτός έχει για την αγωγή του ατόμου (είτε στον προσωπικό
είτε στο δημόσιο βίο του). Και για να τονίσει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία
του εθισμού για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών ως προς την απόκτηση
ηθικών αρετών, παρεκκλίνοντας από την πάγια λιτότητα του λόγου του,
χρησιμοποιεί συσσωρευτικά τα ακόλουθα εκφραστικά μέσα:
􀀹 σχήμα ά ρ σ η ς και θ έ σ η ς: ο μικρόν, λλ πάμπολυ (αν δεν υπήρχε
ο λλά, θα είχαμε σχήμα λ ι τ ό τ η τ α ς με το ο μικρόν)·
􀀹 σχήμα υ π ε ρ β ο λ ή ς: τ π ν
􀀹 κ λ ι μ ά κ ω σ η με προϊούσα σημασιολογική ένταση του επιρρηματικού
προσδιορισμού: (ο μικρ ν) → πάμπολυ → τ π ν·
- Ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει το παιδαγωγικό σχόλιό του, επειδή κρίνει ότι
το θέμα με το οποίο ασχολείται εδώ, ο εθισμός, έχει πολύ μεγάλη
παιδαγωγική σημασία· έχει δηλαδή σημασία το πώς θα συνηθίσουν τα
παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος, για τον οποίο
τονίζει ότι ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ακόμα ηλικία (ε θ ς
κ νέων): η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη, για να εγγραφούν στην
ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει η
διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης, πριν ακόμα υπεισέλθουν και
επιδράσουν άλλα στοιχεία.
- Ωστόσο, ο Αριστοτέλης φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρήσει ότι ο
εθισμός είναι τ π ν για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων,
παραμερίζοντας την αξία άλλων παραγόντων, όπως είναι λ.χ. το
παράδειγμα.
- Αριστοτέλης και Θουκιδίδης. Η φράση ε θ ς κ νέων θίζεσθαι θυμίζει μια φράση από
τον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκιδίδη, Ιστορι ν ΙΙ 39, 1), ο οποίος αναφέρει για τους
Λακεδαιμόνιους ότι πιπόν σκήσει ε θύς νέοι ντες τ νδρε ον μετέρχονται. Με τη
φράση αυτή ο Περικλής επικρίνει τον τρόπο της στρατιωτικής αγωγής των νέων της
Σπάρτης, οι οποίοι από πολύ μικρή ηλικία εκπαιδεύονταν συνεχώς με επίπονες
στρατιωτικές ασκήσεις· γινόταν έτσι προσπάθεια να αποκτήσουν τα παιδιά από τη μικρή
τους ακόμα ηλικία ιδιότητες που έχει ένας άντρας. Αντίθετα, σύμφωνα πάντα με τον
Περικλή, τους Αθηναίους δεν τους ενδιέφερε γενικά τι θα συμβεί πριν από την ώρα της
μάχης ούτε πόσο σκληρή θα είναι η στρατιωτική εκπαίδευση των αντρών, αλλά πόσο
υψηλό αγωνιστικό φρόνημα θα έχουν την ώρα της μάχης. Και αυτό το πετύχαιναν στον
ίδιο βαθμό με τους αντιπάλους, με στρατιωτική αγωγή τέτοια, που δεν τους στερούσε τις
χαρές και τις απολαύσεις της ζωής.
- Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Αριστοτέλης ως προς την αγωγή των νέων (τουλάχιστον για
την απόκτηση της αρετής της ανδρείας) δε συμφωνεί με τις απόψεις των Αθηναίων, αλλά
με το σύστημα αγωγής των Σπαρτιατών στα ακόλουθα βασικά σημεία: α) η αγωγή πρέπει
να αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία (ε θ ς κ νέων - ε θύς νέοι ντες ) και β) η αγωγή
πρέπει να στηρίζεται στην άσκηση και στον εθισμό ( θίζεσθαι - πιπόν σκήσει).
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Έχει μεγάλη σημασία η ηθική πράξη για την απόκτηση ηθικής αρετής
2. Τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας έχουν διαφορές ανάλογες με
τις διαφορές των αντίστοιχων πράξεων.
3. Ο εθισμός από την πολύ μικρή ηλικία έχει μοναδική παιδαγωγική
σημασία.
• Τα παραπάνω αποτελούν και αυτά αποδεικτικά επιχειρήματα, που
ενισχύουν την αρχική θέση ότι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φύσει μ ν
γγίνεται.
7. Η δομή της ενότητας
Α. Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ανάλογα με τις πράξεις
1. δίκαιοι – άδικοι (στις σχέσεις με τους άλλους)
2. ανδρείοι – δειλοί (σε όσα προξενούν φόβο)
3. σώφρονες – ακόλαστοι (στις επιθυμίες)
4. πράοι – οργίλοι (στις οργές)
Β. Αναλογία των πράξεων και των έξεων
Γ. Η μεγάλη παιδαγωγική σημασία του εθισμού