Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 5

Ερμηνευτικά σχόλια
􀂃 Ο ρόλος της αγωγής
1. Ο πλατωνικός ορισμός
- Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι, ΙΙ 653, a-c), για τη διαμόρφωση των
μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα των ανθρώπων είναι πολύ σημαντικός
ο ρόλος της αγωγής και σ’ αυτό συναινεί ο Αριστοτέλης, γι’ αυτό και κάνει
μνεία αυτής της θέσης. Διατυπώνουμε επεξηγηματικά και πλατιά τον
πλατωνικό ορισμό της αγωγής:
- Ο Πλάτωνας λοιπόν έχει την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει από την πιο
μικρή ακόμη ηλικία να διαπαιδαγωγείται κατάλληλα, ώστε να φτάσει
γρήγορα στο σημείο να δοκιμάζει ευχάριστα συναισθήματα με ηθικές
πράξεις. Επειδή όμως το παιδί δε γνωρίζει εξαρχής ποιες πράξεις είναι
ηθικές και ποιες όχι, πρέπει να ασκηθεί με τον ορθό τρόπο προς αυτή την
κατεύθυνση. Και εδώ είναι καθοριστικός ο ρόλος του ανθρώπινου
περιβάλλοντος του παιδιού, κυρίως των γονέων και των δασκάλων, οι
οποίοι από νωρίς πρέπει να επεμβαίνουν και να καθοδηγούν το παιδί
(σήμερα θα λέγαμε: να παρακολουθούν διακριτικά τις ενέργειες του
παιδιού και να επεμβαίνουν και να καθοδηγούν ανάλογα), να κάνουν
υποδείξεις και να δίνουν τις σχετικές κατευθύνσεις σ' αυτό. Έτσι, το παιδί
θα επιβραβεύεται για τις ηθικές πράξεις (ώστε να του δημιουργούνται
ευχάριστα συναισθήματα), ενώ για τις αντίθετες θα κρίνεται αρνητικά (ώστε
να του δημιουργούνται δυσάρεστα συναισθήματα). Με αυτό τον τρόπο θα
συνηθίσει στις ηθικές ενέργειες και θα φτάσει σιγά σιγά στο σημείο να
επιδιώκει μόνο ηθικές πράξεις, γιατί αυτές θα είναι συνδεδεμένες με τα
ευχάριστα συναισθήματα της επιβράβευσης, και να αποφεύγει τις μη
ηθικές, για να μη δοκιμάζει το δυσάρεστο συναίσθημα της απόρριψης,
αφού ο άνθρωπος από τη φύση του προτιμάει το ευχάριστο και αποφεύγει
το δυσάρεστο. Αυτός ο εθισμός θα συνεχιστεί και στις μεγαλύτερες ηλικίες
οδηγώντας στην ηθική αρετή, με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν ξεις
(μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα) στραμμένες σταθερά προς τις ηθικές
πράξεις.
2. Επιφυλάξεις
- Ο πλατωνικός ορισμός είναι αποδεκτός και για τη σύγχρονη παιδαγωγική
ως προς το πρώτο σκέλος, δηλαδή ως προς το ότι πρέπει να λαμβάνεται
μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου από την πολύ μικρή του
ηλικία. Όμως θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τις ακόλουθες
επιφυλάξεις σε συσχετισμό με τη σύγχρονη παιδαγωγική:
α. Η πλατωνική αγωγή εμπεριέχει το στοιχείο του αυταρχισμού, αφού αυτοί
που ασκούν το έργο της επιβάλλουν τις δικές τους επιλογές στο παιδί, το
οποίο ποδηγετείται και είναι παθητικός δέκτης του περιεχομένου της
αγωγής. Αυτά αντιβαίνουν στη σύγχρονη παιδαγωγική, η οποία θέλει την
ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της
αγωγής.
β. Ο χαρακτήρας της πλατωνικής αγωγής είναι φρονηματιστικός, αφού αυτή
έχει στόχο να εμφυσήσει και να επιβάλει την ηθική αρετή και να διαπλάσει
ηθικούς χαρακτήρες (πάντα στο πλαίσιο του πολιτικού βίου). Όμως η σημερινή αγωγή θέτει ως στόχο την ελεύθερη ανάπτυξη της
προσωπικότητας αφήνοντας στο ίδιο το παιδί τις προσωπικές επιλογές, με
την παράλληλη καλλιέργεια της ευθύνης γι’ αυτές· δέχεται μάλιστα ότι το
παιδί πρέπει να μάθει ακόμα και από τα λάθη του, φτάνει βέβαια να
προστατευτεί από τραγικές παρεκκλίσεις.
- Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ρθ παιδεία της εποχής του Πλάτωνα και
του Αριστοτέλη έχει τεθεί σε διαφορετικές βάσεις στη δική μας εποχή. Δεν
μπορούμε βέβαια να παραβλέψουμε και ένα άλλο θετικό στοιχείο της
πλατωνικής αγωγής, δηλαδή τη χαρά που απορρέει από την ηθική πράξη.
Όμως, η ηθική επιβράβευση και η αντίστοιχη χαρά δεν αποκλείεται από τη
σύγχρονη αγωγή. Απεναντίας, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της.
6. Ηθική και ψυχολογία
- Παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης συνδέει στενά την ηθική με την ψυχολογία
προβάλλοντας την άποψη ότι κάθε πράξη τη συνοδεύει ένα ευχάριστο ή
δυσάρεστο συναίσθημα (ή την ακολυθεί: πι –γινομένην)· έτσι, κοντά
στους όρους της ηθικής ( ξεις, σώφρων, κόλαστος, θικ , ρετ κ.ά.)
χρησιμοποιεί και όρους της ψυχολογίας ( δονή, λύπη, χθόμενος, χαίρων
κ.ά.). Η σύνδεση αυτή δεν είναι τυχαία, αφού ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος
που ασχολήθηκε συστηματικά με την έρευνα ψυχολογικών θεμάτων και
από πολλούς θεωρείται πατέρας της ψυχολογίας· έχει γράψει μάλιστα και
πολλά σχετικά συγγράμματα με οξύτατες παρατηρήσεις. Ο αριστοτελικός
συσχετισμός της αρετής με τα συναισθήματα είναι αντίθετος με τη
νοησιαρχική αντίληψη του Σωκράτη για την αρετή (η αρετή είναι γνώση),
ενώ την άποψη ότι τα συναισθήματα επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων
την είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας.
7. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα
συναισθήματα.
2. Κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για να νιώθουμε ευχάριστα, ενώ μένουμε
μακριά από τις ωραίες πράξεις, για να μη νιώθουμε δυσάρεστα.
3. Πρέπει να συνηθίζουμε τα παιδιά από μικρή ηλικία να κάνουν αυτά
που πρέπει αλλά και να αισθάνονται ευχάριστα που τα κάνουν.
8. Η δομή της ενότητας
Α. Το συναίσθημα που συνοδεύει την πράξη, κριτήριο των ξεων
Β. Συσχετισμός των συναισθημάτων με την ηθική αρετή
Γ. Ο συσχετισμός των συναισθημάτων με την ηθική αρετή ως παιδαγωγική
μέθοδος