Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 6

Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η θέση της ενότητας μέσα στο έργο
- Μετά το κείμενο της πέμπτης ενότητας εξετάστηκαν (σε κείμενα που
παραλείπονται) διάφορα άλλα θέματα σχετικά με την αρετή. Τώρα
εξετάζεται η αρετή ως έξη που κάνει τον άνθρωπο ενάρετο και ικανό να
εκτελέσει το έργο που είναι προορισμένο γι’ αυτόν. Στη συνέχεια (στις
ενότητες 7-10) θα εξεταστεί η έννοια της "μεσότητας" σε συσχετισμό με την
αρετή, για να δοθεί στο τέλος ο ορισμός της αρετής.
2. Αρετή: το γενικό νόημα του όρου
- Η φράση ο ν ρετή, τα παραδείγματα με το μάτι και με το άλογο και
παρακάτω ο διαχωρισμός του ανθρώπου από αυτά δείχνουν ότι η αρετή
είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα
ζώα και στα πράγματα – γενικά και στα έμψυχα και στα άψυχα. Έτσι, ο
Αριστοτέλης χρησιμοποιεί εδώ τον όρο ”αρετή” όχι με την έννοια της
ανθρώπινης αποκλειστικά ηθικής ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες
ενέργειες στο πλαίσιο του κοινωνικού βίου, αλλά με μια ευρεία σημασία:
ως ικανότητα, προτέρημα, αξιότητα έμψυχων ή άψυχων, που τους δίνει τη
δυνατότητα α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και β) να
επιτελούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους (π.χ. αρετή του εδάφους
είναι η ιδιότητα της ευφορίας και η ικανότητά του να παράγει πλούσια
προϊόντα).
• Η λέξη ρετ (< ριζ. αρ-) σχετίζεται ετυμολογικά με τις λέξεις ρης,
ρείων, ριστος, ραρίσκω (= ταιριάζω, προσαρμόζω), ρέσω (η πρώτη
σημασία της ρετ ς ήταν η ανδρεία, η γενναιότητα στον πόλεμο).
3. Έξεις – αρετές
- Οι αρετές έχουν χαρακτηριστεί έξεις (μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα).
Όμως κάθε έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών που
επαναλαμβάνονται και αυτό σημαίνει ότι από την ποιότητα των ενεργειών
εξαρτάται και η ποιότητα των έξεων, οι οποίες μπορεί να είναι και
αξιόλογες και ανάξιες λόγου, και θετικές και αρνητικές – και καλές και
κακές (δικαιοσύνη, ανδρεία κ.ά. - αδικία, δειλία κ.ά.). Επομένως δεν είναι
αρκετό να χαρακτηρίζονται οι αρετές έξεις, γιατί οι έξεις είναι δύο λογιών
και πρέπει να προχωρήσουμε και να προσδιορίσουμε σε ποιαν από τις
δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή, ποια είναι η ποιότητά της (ποία τις).
Αναζητείται λοιπόν το γνώρισμα που διαφοροποιεί τις αρετές από τις
άλλες έξεις, η ειδοποιός διαφορά. Και διαπιστώνεται από τον Αριστοτέλη
ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για δύο γνωρίσματα. Έτσι, μια έξη είναι η
αρετή, όταν
α. κάνει τον άνθρωπο (ή το ζώο ή το πράγμα) που την έχει να βρίσκεται
στην τέλεια κατάστασή του και
β. βοηθάει αυτόν (ή αυτό) που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το
έργο που είναι προορισμένο γι’ αυτόν (ή γι’ αυτό).
- Αυτά είναι τα δύο κύρια στοιχεία που διαφοροποιούν την αρετή (κάθε
μορφή αρετής) ενός ανθρώπου, ζώου ή πράγματος από τις άλλες έξεις (παρατηρούμε ότι στο αρχαίο κείμενο τονίζεται και στα δύο γνωρίσματα το
επίρρημα ε ).
􀂃 Ο προορισμός του κάθε πράγματος (τ ργον α το ). Σύμφωνα με τον
Αριστοτέλη η φύσις, η οποία ο δ ν ποιε μάτην (= τίποτε δεν κάνει
κουτουρού), έχει αναθέσει σε καθετί που υπάρχει σ’ αυτό τον κόσμο ένα
ργον, δηλαδή μια καθορισμένη πορεία με ένα συγκεκριμένο προορισμό.
Όταν επιτελεστεί το έργο, το ον φτάνει στο τέλος του (= στην τελείωσή
του). Έτσι, υπάρχει ργον του ματιού, του αλόγου, του χεριού, του ποδιού
κ.ο.κ., όπως βέβαια και ργον του ανθρώπου (το οποίο είναι ψυχ ς
νέργεια κατ λόγον μ νευ λόγου)· παράλληλα όμως με αυτό, ειδικά
ο άνθρωπος μπορεί να επιτελεί και το ργον ενός “τεχνίτη”
(αγαλματοποιού, κιθαριστή κτλ.).
4. Παραδείγματα
- Για να γίνουν εναργέστερα και πιο κατανοητά τα γνωρίσματα που
διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις και ο συσχετισμός της
αρετής με τα πάντα, έμψυχα και άψυχα, ο Αριστοτέλης δίνει δύο
παραδείγματα, ένα από τα όργανα του σώματος και ένα από τα ζώα:
α. όταν το μάτι έχει αρετή, τότε και το ίδιο είναι σπουδαίο και επιτελεί τέλεια
τον προορισμό του (βλέπει καλά)·
β. η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο και σπουδαίο και ικανό να επιτελεί
τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει, να μεταφέρει τον αναβάτη και να
βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους).
􀂃 Παρατηρούμε ότι χρησιμοποιείται το π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο (τε, καί, κα ,
κα ) για να υποδηλωθεί η πολλαπλότητα του ργου αυτού του τόσο
πολύτιμου για τον άνθρωπο ζώου.
5. Η αρετή του ανθρώπου
- Όπως για όλα τα πράγματα η αρετή είναι μια πολύτιμη έξη, έτσι και για τον
άνθρωπο είναι η έξη με την οποία αυτός α) γίνεται τέλειος ( γαθ ς) και β)
επιτελεί με τέλειο τρόπο τον προορισμό του.
- ε χει - ν ε η· η υποθετική πρόταση αλλά και η απόδοσή της, που
είναι σε δυνητική ευκτική (εκφράζει κάτι το ενδεχόμενο, που είναι δυνατό
να γίνει, και όχι το βέβαιο και απόλυτο της οριστικής), δίνουν τόνο
αντιδογματικό και μετριοπαθή στο λόγο του Αριστοτέλη, ο οποίος
παρουσιάζει τις θέσεις του έτσι, ώστε να υπόκεινται σε αναθεώρηση, σε
συμπλήρωση ή ακόμα και σε ανασκευή (βλ. παρόμοια παρατήρηση στην
8η ενότητα, 5 το μέσου ν ε η στοχαστική).
- π ς δ το τ’ σται· ο Αριστοτέλης έχει ήδη αναφερθεί στον τρόπο με
τον οποίο κατακτά ο άνθρωπος την αρετή (με την πράξη, τη συνήθεια, τον
εθισμό). Στη συνέχεια θα εξετάσει ποία τις στιν φύσις τ ς ρετ ς, για
να καταλήξει στον ορισμό της.
􀂃 Με την ευκαιρία της αναφοράς στην αρετή του ανθρώπου, θα είχε
ενδιαφέρον να κάνουμε λόγο και για το νόημα που δίνει σ’ αυτήν και στον
ενάρετο άνθρωπο η θρησκεία, σύμφωνα με την οποία ενάρετος είναι ο
πιστός που εκτελεί κατά γράμμα τις επιταγές ενός συγκεκριμένου
θρησκευτικού ηθικού κώδικα όχι λειτουργώντας στο πλαίσιο του συνόλου
(όπως λειτουργούσε ο πολίτης στην αρχαία πόλη – κράτος) αλλά έχοντας
ως στόχο να κερδίσει για ανταμοιβή τη σωτηρία της ψυχής του.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας 1. Η αρετή ανήκει στις έξεις.
2. Αρετή δεν έχει μόνο ο άνθρωπος αλλά έχουν και τα ζώα και τα
πράγματα.
3. Η αρετή α) κάνει αυτόν (ή αυτό) που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια
κατάστασή του και β) τον (ή το) βοηθάει να εκτελεί με σωστό τρόπο τον
προορισμό του.
4. Ειδικά για τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη που τον κάνει γαθ (=
τέλειο) και τον βοηθάει να εκτελεί με σωστό τρόπο τον προορισμό
του.
7. Η δομή της ενότητας
Α. Διάκριση της αρετής από τις άλλες έξεις (τα δύο γνωρίσματά της)
Β. Δύο παραδείγματα
Γ. Εξαγγελία νέου θέματος (η φύσις τ ς ρετ ς)