Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 3
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα
- Στην προηγούμενη ενότητα τονίστηκε ότι τις ηθικές αρετές δεν τις έχουμε
εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, αφού προηγηθεί η πράξη (οι
εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση, ο εθισμός). Τώρα, για επιβεβαίωση
αυτής της θέσης (για να καταδειχτεί η αξία και ο καίριος ρόλος της
επανάληψης και του εθισμού) επιστρατεύεται το παράδειγμα με τους
νομοθέτες, οι οποίοι προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες καλούς
ανθρώπους (να έχουν ηθική αρετή) με τον εθισμό, με την άσκηση. Στο
τέλος επιστρατεύονται και πάλι τα παραδείγματα από το χώρο των
τεχνών.
2. Οι νομοθέτες και η ηθική αρετή των πολιτών
- Το θέμα για το οποίο γίνεται λόγος είναι η σχέση ηθικής αρετής και
πράξης, και πρέπει να δειχτεί ότι η ηθική αρετή δεν είναι εκ φύσεως, αλλά
καλλιεργείται με την ηθική πράξη. Για να στηριχτεί αυτή η θέση, ο
Αριστοτέλης μεταφέρεται στο χώρο της πολιτικής φέρνοντας τώρα ένα νέο
επιχείρημα (μαρτυρε δ κα τ γινόμενον…): τον τρόπο με τον οποίο
λειτουργούν οι νομοθέτες, με την προϋπόθεση βέβαια ότι προσπαθούν, με
τον εθισμό στις καλές πράξεις, να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν
ηθική αρετή –αυτό είναι η πρόθεσή τους, στο γενικό πλαίσιο της επιδίωξης
του καλού των πολιτών. Ωστόσο, άλλοι από αυτούς οργανώνουν σωστά
τον εθισμό και πετυχαίνουν το στόχο τους, όμως άλλοι θεσπίζουν τέτοιους
νόμους, οι οποίοι δεν κάνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών, με
αποτέλεσμα οι νομοθέτες να πέφτουν έξω, να αποτυχαίνουν και να μην
ασκούν τους πολίτες έτσι, ώστε να αποκτήσουν ηθική αρετή. Εξάλλου,
αυτή είναι και η αιτία που διαφοροποιεί τα πολιτεύματα σε καλά και σε
λιγότερο καλά: η επιτυχία ή η αποτυχία στο θίζειν τους πολίτες.
- Η ουσία του επιχειρήματος είναι η ακόλουθη: Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ
φύσεως στον άνθρωπο, θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να σκέφτονται και να
ενεργούν με αυτόν τον τρόπο.
• Σύμφωνα με την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων, το άτομο δεν λειτουργεί
μόνο του και για χάρη του εαυτού του αλλά ως μέλος του συνόλου, ως
πολίτης, στο πλαίσιο της λειτουργίας του κράτους· έτσι, και η ηθική αρετή
είναι γνώρισμα του πολίτη ως μέλους του συνόλου. Γι’ αυτό αναφέρονται
εδώ οι νομοθέτες ως οι άνθρωποι που με τους νόμους θα εξασκήσουν με
τον εθισμό τους πολίτες στην ηθική αρετή (όπως οι δάσκαλοι θα
εξασκήσουν τους τεχνίτες).
• Στο σχετικό χωρίο της ενότητας η λέξη που δεσπόζει, έχοντας το
μεγαλύτερο σημασιολογικό βάρος, είναι η μετοχή θίζοντες και σ' αυτήν
αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία α τ (= τ θίζειν)· με τον εθισμό
λοιπόν και όχι με άλλο μέσο κάνουν οι νομοθέτες τους πολίτες γαθούς.
3. Το κόμμα πριν από τον κα
α. Στη φράση κα διαφέρει τούτ πολιτεία πολιτείας υπάρχει κόμμα πριν από
το συμπλεκτικό σύνδεσμο κα για δύο λόγους: 􀀹 Ο κα δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία και γι’ αυτό
πρέπει να μεταφραστεί με το «επομένως».
􀀹 Πριν από τον κα υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων, που
συνδέονται με αντιθετική σύνδεση (τ μ ν στίν…, σοι δέ...
μαρτάνουσι)· με το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και αποφεύγεται
ενδεχόμενη σύγχυση του αναγνώστη (δηλώνεται με το κόμμα ότι ο κα
δε συνδέει τα ρήματα μαρτάνουσι –διαφέρει).
β. Πριν από τον κα τίθεται κόμμα,
􀀹 Όταν δεν είναι συνδετικός αλλά μεταβατικός (καθαρά μεταβατικός,
επιβεβαιωτικός, συμπερασματικός, αιτιολογικός κτλ. – μάλιστα τις
περισσότερες φορές υπάρχει πριν όχι κόμμα αλλά άνω τελεία):
ντα θα μεινε Κ ρος μέρας πέντε· κα το ς στρατιώταις φείλετο
μισθ ς πλέον τρι ν μην ν (καθαρά μεταβατικός)·
􀀹 όταν προηγείται ένας όρος ή μια πρόταση που κλείνεται ανάμεσα σε
δύο κόμματα ή ανάμεσα σε τελεία και σε κόμμα (κλητική προσφώνηση,
επεξήγηση, δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση κ.ά.)· σ’ αυτή την
περίπτωση υπάρχει κόμμα ακόμα και πριν από τον συνδετικό κα :
βουλόμην, φίλε, κα το το ποι σαι.
4. Πολιτεία πολιτείας γαθ φαύλης
- Η φράση αυτή του κειμένου δημιουργεί πολλαπλό προβληματισμό και
πρέπει να γίνουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις:
α. Ως προς το περιεχόμενό της: Το θέμα που εξετάζει ο Αριστοτέλης είναι η
απόκτηση της ηθικής αρετής· έτσι, η αναφορά των πολιτευμάτων και η
διάκρισή τους σε δύο κατηγορίες δίνει την εντύπωση ότι απομακρύνει το
κείμενο από το θέμα. Όμως ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στα
πολιτεύματα ανεξάρτητα ή εμβόλιμα ή κατά παρέκβαση, αλλά συνδέει την
αξία τους με την αρετή των πολιτών, την οποία αυτοί κατακτούν με
μεγαλύτερη ή με μικρότερη επιτυχία, ανάλογα με τη συμβολή των
νομοθετών· επομένως η αναφορά στην αξία των πολιτευμάτων απορρέει
από το θέμα της αρετής και είναι περιστασιακή.
β. Ως προς τη θέση των λέξεων: Η κανονική σειρά των λέξεων μέσα στη
φράση θα ήταν: διαφέρει πολιτεία γαθ πολιτείας φαύλης· η διαφορετική
θέση των λέξεων μέσα στο λόγο (πολιτεία γαθ πολιτείας φαύλης)
οφείλεται ίσως και πάλι στο γεγονός ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη είναι
προσωπικές σημειώσεις, βοηθητικές για την προφορική διδασκαλία του,
και επομένως σε μερικά σημεία έχουν κάποια χαρακτηριστικά (συντομία,
ελλειπτικότητα κ.ά.) του προφορικού λόγου (βλ. και στην προηγούμενη
ενότητα, το σχόλιο για τη φράση κα π τ ν λλ ν τεχν ν).
γ. Ως προς τη σημασία της λέξης φαύλης: Το επίθετο φα λος (= ευτελής,
ασήμαντος, κακός) στο κείμενο έχει διαφορετική σημασία από την
κανονική: όταν κάνει λόγο ο Αριστοτέλης για φαύλην πολιτείαν, εννοεί όχι
το κακό πολίτευμα αλλά το λιγότερο καλό, το κατώτερο· αυτό σημαίνει ότι
δεν υπάρχουν κακά πολιτεύματα αλλά ότι όλα είναι καλά, άλλο σε
μεγαλύτερο και άλλο σε μικρότερο βαθμό· και αυτή η αξιολογική
διαβάθμιση απορρέει από τον μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό επιτυχίας
της προσπάθειας των νομοθετών να εθίσουν τους πολίτες στην αρετή –
αυτός ο βαθμός επιτυχίας είναι το κριτήριο της διάκρισης της πολιτείας σε
γαθ ν και φαύλην (για τη διαίρεση των πολιτευμάτων σε ορθά και στις
παρεκβάσεις τους θα γίνει λόγος στη διδακτική ενότητα 17) • Για περισσότερα σχετικά με τα παραπάνω βλ. Δ. Λυπουρλή, Αριστοτελικά
μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 44 κ.ε.).
5. … γίνεται π σα ρετ κα φθείρεται
- Ο Αριστοτέλης συνεχίζει να αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο
πραγματώνεται η ηθική αρετή, επιμένοντας ότι για την κατάκτησή της
προηγείται η πράξη (η επανάληψη, η εξάσκηση, ο εθισμός). Στο πλαίσιο
αυτής της θέσης προσθέτει ότι κάθε μορφή ηθικής αρετής, είτε αυτή γίνεται
είτε φθείρεται, έχει ως αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και τα ίδια μέσα. Και
επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους οικοδόμους,
για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το στόχο του, ενώ
με την κακή αποτυχαίνει (η καλή ή η κακή εξάσκηση είναι το κριτήριο για
την κατάκτηση ή όχι του στόχου).
• Το αντιθετικό ζεύγος των φιλοσοφικών εννοιών γένεσις – φθορ αποτελεί
ένα σημαντικό θέμα της φιλοσοφικής σκέψης· μάλιστα υπάρχει και έργο
του Αριστοτέλη με τον τίτλο Περ γενέσεως κα φθορ ς.
6. Το και το κακ ς
- Πρέπει να προσέξουμε τη χρήση των παραδειγμάτων με τους κιθαριστές
και τους οικοδόμους (σε συσχετισμό με την ηθική αρετή), όπως αυτά
δίνονται στην προηγούμενη και σ’ αυτή την ενότητα: στην προηγούμενη
ενότητα τονίζεται ότι με την εξάσκηση μπορεί κανείς να φτάσει στην ηθική
αρετή· σ’ αυτήν όμως την ενότητα προστίθεται ένα νέο στοιχείο, το ή
το κακ ς. Ας παρακολουθήσουμε τα παραδείγματα:
α. Τα παραδείγματα στην προηγούμενη ενότητα:
􀀹 Γίνεται κανείς κιθαριστής, αφού πρώτα εξασκηθεί στο παίξιμο της
κιθάρας.
􀀹 Γίνεται κανείς οικοδόμος, αφού πρώτα εξασκηθεί στο χτίσιμο των
σπιτιών.
􀀹 Το ίδιο ισχύει και με την ηθική αρετή: αποκτά κανείς ηθική αρετή, αφού
πρώτα εξασκηθεί με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ’ αυτήν (γίνεται, για
παράδειγμα, δίκαιος, αφού πρώτα συνηθίσει να κάνει δίκαιες πράξεις).
β. Τα παραδείγματα σ’ αυτή την ενότητα:
􀀹 Θα γίνει κανείς καλός κιθαριστής, αν πρώτα εξασκηθεί με το καλό
παίξιμο της κιθάρας· αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, θα γίνει κακός
κιθαριστής.
􀀹 Θα γίνει κανείς καλός οικοδόμος, αν πρώτα εξασκηθεί με το καλό χτίσιμο
των σπιτιών· αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, θα γίνει κακός οικοδόμος.
􀀹 Το ίδιο συμβαίνει και με την ηθική αρετή: αποκτά κανείς ηθικής αρετή, αν
πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ’ αυτήν· αν όμως
δεν εξασκηθεί καλά, δεν κατακτά την ηθική αρετή (γίνεται, για
παράδειγμα, δίκαιος, αν πρώτα συνηθίσει με σωστό τρόπο να κάνει
δίκαιες πράξεις· αν όμως δε συνηθίσει με σωστό τρόπο, δε θα γίνει
δίκαιος).
7. Ηθική αρετή και διδασκαλία
- Στο τέλος της ενότητας γίνεται λόγος για τον διδάξοντα, δηλαδή για εκείνον
που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους
οικοδόμους (και εκείνους βέβαια που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη
διαδικασία του εθισμού, της εξάσκησής τους. Επομένως, σ’ αυτή την ενότητα ο Αριστοτέλης δέχεται –και επισημαίνει- τη συμβολή της
διδασκαλίας για την καλλιέργεια της ηθικής αρετής αναφέροντας το ρόλο
του νομοθέτη και του δασκάλου. Έτσι, είναι εύκολο να καταλάβουμε και αν
αποδέχεται τη σωκρατική θέση ότι η αρετή είναι διδακτή (στην πρώτη
διδακτική ενότητα ο Αριστοτέλης είχε συσχετίσει τη διδασκαλία όχι με την
ηθική αλλά με τη διανοητική αρετή, η οποία κ διδασκαλίας χει κα τ ν
γένεσιν κα τ ν α ξησιν).
- Με τη λέξη ρετ νοείται η ηθική αρετή
8. Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα
- Στο κείμενο της τρίτης διδακτικής ενότητας συνεχίζεται, όπως αναφέραμε,
η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων για την υποστήριξη της θέσης
ότι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φύση μ ν γγίνεται. Συνοψίζουμε τα
νέα επιχειρήματα:
α. Για να υπάρξει ηθική αρετή, προηγείται ο εθισμός στην ηθική, στην καλή
πράξη· αν αυτός δεν είναι καλός, η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη και η
ηθική αρετή δεν πραγματώνεται. Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι
απόρροια της πράξης (το επιχείρημα αυτό έχει αρχίσει από την
προηγούμενη ενότητα). Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων και
αυτό σημαίνει ότι δεν την έχουμε εκ φύσεως.
β. Θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες
καλούς ανθρώπους με τον εθισμό, αν αυτοί ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως.
Οι νομοθέτες σκέφτονται και ενεργούν έτσι, επειδή η ηθική αρετή δεν είναι
εκ φύσεως στον άνθρωπο.
γ. Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως, οι άνθρωποι θα ήταν από φυσικού
τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει κανένας τίποτα
σχετικό. Τώρα όμως τους διδάσκουν, γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας
σωστές πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι, κάνοντας όχι σωστές, δε θα
γίνουν σωστοί. Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά στηρίζεται
στην ηθική πράξη.
9. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Οι νομοθέτες προσπαθούν με τον εθισμό να κάνουν τους πολίτες
καλούς ανθρώπους (να τους κάνουν να κατακτήσουν την αρετή).
2. Η κατάκτηση κάθε αρετής πραγματώνεται ή δεν πραγματώνεται
ανάλογα με το αν υπάρξει καλός ή όχι εθισμός σ’ αυτήν.
3. Αποκτά κανείς ηθική αρετή, αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές
πράξεις και συνηθίσει σ’ αυτήν· αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, δεν
κατακτά την ηθική αρετή.
4. Οι τεχνίτες γίνονται καλοί ή όχι, ανάλογα με το αν έχουν εξασκηθεί
καλά ή όχι.
5. Είναι απαραίτητος ο άνθρωπος που θα διδάξει, θα κατευθύνει, θα
καθοδηγήσει τον τεχνίτη στην εξάσκησή του.