Ερμηνευτικά σχόλια
1. Σύνδεση της ενότητας με την προηγούμενη
- Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης διαπραγματεύτηκε το θέμα της
προέλευσης (της γένεσης) των ηθικών αρετών διατυπώνοντας και
στηρίζοντας την άποψη ότι αυτές προέρχονται από το θος και καμία δεν
υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Τώρα έρχεται σε ένα άλλο θέμα,
παρεμφερές, και για τη μετάβαση χρησιμοποιήθηκε το τι (εδώ με
προσθετική σημασία). Η λέξη αυτή δείχνει ότι εισάγεται μια νέα ενότητα,
ένα νέο επιχείρημα, για τη στήριξη της θέσης ότι η ηθική αρετή δεν
υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο θέμα, στο πλαίσιο πάντα της θέσης
αυτής, είναι ο τρόπος με τον οποίο καλλιεργείται και πραγματώνεται η
ηθική αρετή.
2. Πρότερον - στερον
- Στις πρώτες κυρίως σειρές της νέας ενότητας ο Αριστοτέλης συνεχίζει στη
θεμελίωση της θέσης του ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει
μέσα μας εκ φύσεως, με ένα ακόμα α π ο δ ε ι κ τ ι κ ό ε π ι χ ε ί ρ η μ α
( τι…), χρησιμοποιώντας και εδώ παραδείγματα. Αυτά όμως δεν τα αντλεί
από τους νόμους της φύσης (η κίνηση της πέτρας και της φωτιάς) αλλά
από τις φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου (από τις αισθήσεις). Και
παρατηρεί ότι:
α. Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως: υπάρχει εκ των προτέρων η
δυνατότητα να πραγματωθούν και ύστερα (χρονικά) πραγματώνονται,
όμως άμεσα, χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός με την επανάληψη·
παράδειγμα, οι αισθήσεις: η δυνατότητα της όρασης και της ακοής υπάρχει
εκ φύσεως και μετά πραγματώνεται· όμως η όραση και η ακοή είναι
πλήρως ανεπτυγμένες, έτοιμες, και δεν τις αποκτούμε εκ των υστέρων με
τη συχνή χρήση τους, βλέποντας ή ακούγοντας ξανά και ξανά. Προηγείται
δηλαδή η ύπαρξη και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίησή τους, η
πραγμάτωση, οι οπτικές ή ακουστικές εμπειρίες. Με άλλα λόγια: έχουμε
πρώτα την ικανότητα για κάτι (π.χ. όραση) και ύστερα τη χρησιμοποιούμε·
όμως δεν συμβαίνει το αντίθετο: να ασκηθούμε δηλαδή πρώτα πολλές
φορές στο να βλέπουμε και με αυτή την άσκηση να αποκτήσουμε την
ικανότητα της όρασης.
β. Σχετικά, τώρα, με την ηθική αρετή: όπως αναφέρθηκε στο τέλος της
προηγούμενης ενότητας, έχουμε από τη φύση μόνο την ιδιότητα να τη
δεχτούμε, όμως στη συνέχεια η ηθική αρετή διαφοροποιείται από εκείνα
που έχουμε εκ φύσεως· εδώ δηλαδή συμβαίνει το αντίθετο: προηγείται η
ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η
κατάκτηση της ηθικής αρετής. Με άλλα λόγια: ασκούμαστε πρώτα σε μιαν
αρετή κι ύστερα την αποκτούμε (π.χ. ενεργώντας συνεχώς με δίκαιο τρόπο
γινόμαστε δίκαιοι). Αυτή η διαφοροποίηση ενισχύει με τη σειρά της την
άποψη ότι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φύσει μ ν γγίνεται. Η πορεία του παραπάνω α π ο δ ε ι κ τ ι κ ο ύ ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ ο ς θα
μπορούσε να σχηματοποιηθεί έτσι:
- Όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις, λειτουργούν με
τον ακόλουθο τρόπο: προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια,
η χρησιμοποίησή τους, η πραγμάτωση, οι εμπειρίες.
- Αντίθετα, στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι
επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτησή της.
- Επομένως, η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν
ακολουθεί την πορεία εκείνων που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.
Παρατηρούμε στο αρχαίο κείμενο ότι ο Αριστοτέλης, όταν αναφέρεται σε
όσα είναι εκ φύσεως, χρησιμοποιεί για τις δυνάμεις τους (που
προϋπάρχουν) το επίρρημα πρότερον (ή απαρέμφατα και μετοχές
αορίστου, που δηλώνουν το προτερόχρονο), ενώ για τις ενέργειες το
στερον.
Το ίδιο γίνεται και όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές, εκεί όμως οι ενέργειες
προηγούνται (τ ς ρετάς λαμβάνομεν νεργήσαντες πρότερον:
προτερόχρονο) ή συμπίπτουν χρονικά με τις δυνάμεις (ποιο ντες μανθάνομεν
– πράττοντες γινόμεθα: σύγχρονο).
3. Τ ς δυνάμεις - τ ς νεργείας
- Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί πολύ συχνά τους όρους “δυνάμει” -
“ νεργεί ”, πιστεύοντας ότι κάθε ον αποτελείται από δύο στοιχεία
αξεχώριστα: την ύ λ η και τη μ ο ρ φ ή . Η ύλη περιέχει μέσα της τη
μορφή στην αρχή “δυνάμει” και αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις,
θα την αποκτήσει και “ νεργεί ”. Για παράδειγμα, το μάρμαρο είναι
«δυνάμει» άγαλμα· αν όμως το δουλέψει ο κατάλληλος τεχνίτης, μπορεί να
γίνει άγαλμα, οπότε θα είναι άγαλμα « νεργεί » (ύλη και μορφή
αντιστοιχούν με τα αισθητά και τις ιδέες του Πλάτωνα, μόνο που ύλη και
μορφή υπάρχουν στα όντα μαζί και δεν τοποθετείται η μορφή σε άλλο
κόσμο, υπερβατικό).
- «Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση –συχνά
αντιθετική- των εννοιών δύναμις και νέργεια. Δύναμις είναι η δυνατότητα
που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η νέργεια είναι
η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας.
Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη αξία από την
πρώτη. Εδώ συνδέει τ ς δυνάμεις με το πρότερον και τ ς νεργείας με
το στερον, εννοώντας ότι α δυνάμεις έχουν χρονική μόνο
προτεραιότητα έναντι τ ν νεργει ν» (σχολ., σ. 158)
Επισημαίνεται και πάλι ότι οι δυνάμεις έχουν χρονική προτεραιότητα
απέναντι στις ενέργειες και όχι λογική ή οντολογική.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Μετά τα Φυσικά), υπάρχουν τρία είδη
δυνάμεων:
α. αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (όπως οι
αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής
β. αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, με το θος (όπως η ικανότητα για το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το
λογικό μέρος της ψυχής και
γ. οι δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (όπως οι
“τέχνες”, δηλαδή οι επιστημονικές γνώσεις)· και αυτές συνδέονται με το
λογικό.
4. Παραδείγματα – εφαρμογή
- Ο Αριστοτέλης ενισχύει την παραπάνω θέση του χρησιμοποιώντας και πάλι
το π α ρ ά δ ε ι γ μ α (ο ον…), την α ν α λ ο γ ί α (με την παραβολική
πρόταση σπερ κα πί τ ν λλων τεχν ν..) και την α ν τ ί θ ε σ η ( σα
μ ν φύσει… τ ς δ’ ρετάς… - ο γαρ… λλ’ νάπαλιν). Αυτή τη φορά
πλησιάζει με τα παραδείγματα ακόμα πιο πολύ στον άνθρωπο, γιατί δεν
αναφέρεται σε τίποτα σχετικό με τη φύση του αλλά στη προσωπική του
δραστηριότητα στον τομέα των τεχνών. Έτσι, παρατηρεί ότι στην ηθική
αρετή συμβαίνει ότι ακριβώς και στις πρακτικές τέχνες: οι άνθρωποι
πρώτα εξασκούνται στην οικοδομική, για να γίνουν οικοδόμοι, και πρώτα
εξασκούνται στο παίξιμο της κιθάρας, για να γίνουν κιθαριστές. Τέλος, με
το ο τω δή συνάγει το συμπέρασμα εφαρμόζοντας τα παραδείγματα στην
ηθική αρετή και δίνοντας ευκαιριακά τρεις μορφές της: τη δικαιοσύνη, τη
σωφροσύνη και την ανδρεία. Έτσι, συμπεραίνει ότι πρώτα πράττουμε
δίκαιες, σώφρονες και ανδρείες πράξεις και ύστερα (με την επανάληψη και
τον εθισμό σ' αυτές) αποκτούμε τις αρετές της δικαιοσύνης, της
σωφροσύνης και της ανδρείας.
- Αυτό το τελευταίο (ότι πρώτα γίνονται οι πράξεις της αρετής και ακολουθεί
η απόκτησή της) φαίνεται παράδοξο και δημιουργεί μιαν εύλογη απορία:
πώς η απόκτηση της αρετής είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει
κανείς, για παράδειγμα, μια δίκαιη πράξη, πρέπει να είναι κιόλας δίκαιος;
Ο Αριστοτέλης λύνει αυτή την απορία (στερ. + πόρος = πέρασμα,
διέξοδος) με τα ακόλουθα (που τα αναφέρει σε άλλο σημείο, λίγο
παρακάτω): οι πράξεις που προηγούνται και επαναλαμβάνονται δεν είναι
τυχαίες ούτε γίνονται με την υπόδειξη κάποιου άλλου, αλλά
α. αυτός που τις κάνει έχει ακριβή γνώση αυτού που κάνει·
β. οι πράξεις είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης και
γ. οι πράξεις γίνονται με τρόπο σταθερό και αμετάβλητο.
Παρατηρούμε ότι με πάγια τακτική ο Αριστοτέλης φέρνει τα παραδείγματα
δύο δύο: πέτρα – φωτιά, όραση – ακοή, οικοδόμοι – κιθαριστές (το ένα
παράδειγμα θα ήταν ίσως φτωχό και ανεπαρκές, ενώ τα πολλά,
κουραστικά).
5. Πρώτο και τρίτο πληθυντικό πρόσωπο
- Ο Αριστοτέλης, όταν στην πορεία του στοχαστικού του λόγου αναφέρεται
σε ανθρώπους, χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο: στην
προηγούμενη διδακτική ενότητα βρίσκουμε δύο μ ν, εδώ οχτώ ρήματα
σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (κομιζόμεθα, ποδίδομεν, λάβομεν,
χρησάμεθα, σχομεν, λαμβάνομεν, μανθάνομεν, γινόμεθα), ενώ και στις
επόμενες ενότητες (τουλάχιστο ως την έκτη) υπάρχουν πολλά ακόμα
ανάλογα παραδείγματα (γινόμεθα, πράττομεν, πεχόμεθα κ.ά.). Όμως ο
λόγος μεταβαίνει στο τρίτο πληθυντικό, όταν αναφέρονται τα
παραδείγματα με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές· αλλά και στην επόμενη ενότητα χρησιμοποιείται το τρίτο πληθυντικό, όταν ο Αριστοτέλης
επανέρχεται στα ίδια παραδείγματα (γίνονται, σονται). Η τριτοπρόσωπη
αυτή αναφορά ίσως να οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε
προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και ο τομέας αυτός της
ανθρώπινης δραστηριότητας δεν ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέροντά του.
Ωστόσο, παρατηρούμε ότι εμφανίζεται και πάλι το τρίτο πρόσωπο εκεί που
θα περιμέναμε το πρώτο: στην τέταρτη ενότητα εναλλάσσεται το πρώτο με
το δεύτερο πληθυντικό (γινόμεθα ο μ ν δίκαιοι ο δ δικοι – ο μ ν
γ ρ σώφρονες κα πρ οι γίνονται) και στην έκτη βρίσκουμε τη φράση
γαθ ς νθρωπος γίνεται, ενώ θα περιμέναμε γαθο νθρωποι
γινόμεθα.
- Από τα παραπάνω μπορούμε να εικάσουμε ότι η χρήση του τρίτου
προσώπου δεν υποδηλώνει συνειδητή συμπεριφορά, δηλαδή την
πρόθεση του Αριστοτέλη για αποστασιοποίησή του από τους τεχνίτες,
αφού η ίδια χρήση παρατηρείται και όταν αναφέρεται σε θέματα σχετικά με
την ηθική. Το τρίτο λοιπόν πρόσωπο χρησιμοποιείται μάλλον αυθόρμητα
και ασυναίσθητα, δίνοντας μάλιστα και κάποια ποικιλία στο λόγο.
6. σπερ κα π τ ν λλων τεχν ν
- Παρατηρούμε ότι ο προσθετικός κα είναι περιττός, ενώ ο επιθετικός
προσδιορισμός λλων υποδηλώνει ότι οι αρετές είναι τέχνες, κάτι που
αντιβαίνει στην πραγματικότητα. Επομένως, η πρόταση έπρεπε να είναι
σπερ π τ ν τεχν ν. Εδώ πρέπει να υπομνησθεί ότι τα κείμενα του
Αριστοτέλη που μας έχουν σωθεί ήταν οι προσωπικές σημειώσεις του, τις
οποίες χρησιμοποιούσε για τα μαθήματά του. Είναι φυσικό λοιπόν να
υπάρχουν στις σημειώσεις στοιχεία του όχι και τόσο προσεγμένου
προφορικού λόγου.
7. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις:
προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση, οι
εμπειρίες.
2. Η ηθική πράξη προηγείται και ακολουθεί η ηθική αρετή (τις ηθικές
αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, αφού
προηγηθούν οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση).
3. Όσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα (π.χ.
γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις κτλ.).
1. Σύνδεση της ενότητας με την προηγούμενη
- Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης διαπραγματεύτηκε το θέμα της
προέλευσης (της γένεσης) των ηθικών αρετών διατυπώνοντας και
στηρίζοντας την άποψη ότι αυτές προέρχονται από το θος και καμία δεν
υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Τώρα έρχεται σε ένα άλλο θέμα,
παρεμφερές, και για τη μετάβαση χρησιμοποιήθηκε το τι (εδώ με
προσθετική σημασία). Η λέξη αυτή δείχνει ότι εισάγεται μια νέα ενότητα,
ένα νέο επιχείρημα, για τη στήριξη της θέσης ότι η ηθική αρετή δεν
υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο θέμα, στο πλαίσιο πάντα της θέσης
αυτής, είναι ο τρόπος με τον οποίο καλλιεργείται και πραγματώνεται η
ηθική αρετή.
2. Πρότερον - στερον
- Στις πρώτες κυρίως σειρές της νέας ενότητας ο Αριστοτέλης συνεχίζει στη
θεμελίωση της θέσης του ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει
μέσα μας εκ φύσεως, με ένα ακόμα α π ο δ ε ι κ τ ι κ ό ε π ι χ ε ί ρ η μ α
( τι…), χρησιμοποιώντας και εδώ παραδείγματα. Αυτά όμως δεν τα αντλεί
από τους νόμους της φύσης (η κίνηση της πέτρας και της φωτιάς) αλλά
από τις φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου (από τις αισθήσεις). Και
παρατηρεί ότι:
α. Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως: υπάρχει εκ των προτέρων η
δυνατότητα να πραγματωθούν και ύστερα (χρονικά) πραγματώνονται,
όμως άμεσα, χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός με την επανάληψη·
παράδειγμα, οι αισθήσεις: η δυνατότητα της όρασης και της ακοής υπάρχει
εκ φύσεως και μετά πραγματώνεται· όμως η όραση και η ακοή είναι
πλήρως ανεπτυγμένες, έτοιμες, και δεν τις αποκτούμε εκ των υστέρων με
τη συχνή χρήση τους, βλέποντας ή ακούγοντας ξανά και ξανά. Προηγείται
δηλαδή η ύπαρξη και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίησή τους, η
πραγμάτωση, οι οπτικές ή ακουστικές εμπειρίες. Με άλλα λόγια: έχουμε
πρώτα την ικανότητα για κάτι (π.χ. όραση) και ύστερα τη χρησιμοποιούμε·
όμως δεν συμβαίνει το αντίθετο: να ασκηθούμε δηλαδή πρώτα πολλές
φορές στο να βλέπουμε και με αυτή την άσκηση να αποκτήσουμε την
ικανότητα της όρασης.
β. Σχετικά, τώρα, με την ηθική αρετή: όπως αναφέρθηκε στο τέλος της
προηγούμενης ενότητας, έχουμε από τη φύση μόνο την ιδιότητα να τη
δεχτούμε, όμως στη συνέχεια η ηθική αρετή διαφοροποιείται από εκείνα
που έχουμε εκ φύσεως· εδώ δηλαδή συμβαίνει το αντίθετο: προηγείται η
ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η
κατάκτηση της ηθικής αρετής. Με άλλα λόγια: ασκούμαστε πρώτα σε μιαν
αρετή κι ύστερα την αποκτούμε (π.χ. ενεργώντας συνεχώς με δίκαιο τρόπο
γινόμαστε δίκαιοι). Αυτή η διαφοροποίηση ενισχύει με τη σειρά της την
άποψη ότι ο δεμία τ ν θικ ν ρετ ν φύσει μ ν γγίνεται. Η πορεία του παραπάνω α π ο δ ε ι κ τ ι κ ο ύ ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ ο ς θα
μπορούσε να σχηματοποιηθεί έτσι:
- Όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις, λειτουργούν με
τον ακόλουθο τρόπο: προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια,
η χρησιμοποίησή τους, η πραγμάτωση, οι εμπειρίες.
- Αντίθετα, στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι
επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτησή της.
- Επομένως, η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν
ακολουθεί την πορεία εκείνων που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.
Παρατηρούμε στο αρχαίο κείμενο ότι ο Αριστοτέλης, όταν αναφέρεται σε
όσα είναι εκ φύσεως, χρησιμοποιεί για τις δυνάμεις τους (που
προϋπάρχουν) το επίρρημα πρότερον (ή απαρέμφατα και μετοχές
αορίστου, που δηλώνουν το προτερόχρονο), ενώ για τις ενέργειες το
στερον.
Το ίδιο γίνεται και όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές, εκεί όμως οι ενέργειες
προηγούνται (τ ς ρετάς λαμβάνομεν νεργήσαντες πρότερον:
προτερόχρονο) ή συμπίπτουν χρονικά με τις δυνάμεις (ποιο ντες μανθάνομεν
– πράττοντες γινόμεθα: σύγχρονο).
3. Τ ς δυνάμεις - τ ς νεργείας
- Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί πολύ συχνά τους όρους “δυνάμει” -
“ νεργεί ”, πιστεύοντας ότι κάθε ον αποτελείται από δύο στοιχεία
αξεχώριστα: την ύ λ η και τη μ ο ρ φ ή . Η ύλη περιέχει μέσα της τη
μορφή στην αρχή “δυνάμει” και αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις,
θα την αποκτήσει και “ νεργεί ”. Για παράδειγμα, το μάρμαρο είναι
«δυνάμει» άγαλμα· αν όμως το δουλέψει ο κατάλληλος τεχνίτης, μπορεί να
γίνει άγαλμα, οπότε θα είναι άγαλμα « νεργεί » (ύλη και μορφή
αντιστοιχούν με τα αισθητά και τις ιδέες του Πλάτωνα, μόνο που ύλη και
μορφή υπάρχουν στα όντα μαζί και δεν τοποθετείται η μορφή σε άλλο
κόσμο, υπερβατικό).
- «Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση –συχνά
αντιθετική- των εννοιών δύναμις και νέργεια. Δύναμις είναι η δυνατότητα
που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η νέργεια είναι
η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας.
Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη αξία από την
πρώτη. Εδώ συνδέει τ ς δυνάμεις με το πρότερον και τ ς νεργείας με
το στερον, εννοώντας ότι α δυνάμεις έχουν χρονική μόνο
προτεραιότητα έναντι τ ν νεργει ν» (σχολ., σ. 158)
Επισημαίνεται και πάλι ότι οι δυνάμεις έχουν χρονική προτεραιότητα
απέναντι στις ενέργειες και όχι λογική ή οντολογική.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Μετά τα Φυσικά), υπάρχουν τρία είδη
δυνάμεων:
α. αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (όπως οι
αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής
β. αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, με το θος (όπως η ικανότητα για το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το
λογικό μέρος της ψυχής και
γ. οι δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (όπως οι
“τέχνες”, δηλαδή οι επιστημονικές γνώσεις)· και αυτές συνδέονται με το
λογικό.
4. Παραδείγματα – εφαρμογή
- Ο Αριστοτέλης ενισχύει την παραπάνω θέση του χρησιμοποιώντας και πάλι
το π α ρ ά δ ε ι γ μ α (ο ον…), την α ν α λ ο γ ί α (με την παραβολική
πρόταση σπερ κα πί τ ν λλων τεχν ν..) και την α ν τ ί θ ε σ η ( σα
μ ν φύσει… τ ς δ’ ρετάς… - ο γαρ… λλ’ νάπαλιν). Αυτή τη φορά
πλησιάζει με τα παραδείγματα ακόμα πιο πολύ στον άνθρωπο, γιατί δεν
αναφέρεται σε τίποτα σχετικό με τη φύση του αλλά στη προσωπική του
δραστηριότητα στον τομέα των τεχνών. Έτσι, παρατηρεί ότι στην ηθική
αρετή συμβαίνει ότι ακριβώς και στις πρακτικές τέχνες: οι άνθρωποι
πρώτα εξασκούνται στην οικοδομική, για να γίνουν οικοδόμοι, και πρώτα
εξασκούνται στο παίξιμο της κιθάρας, για να γίνουν κιθαριστές. Τέλος, με
το ο τω δή συνάγει το συμπέρασμα εφαρμόζοντας τα παραδείγματα στην
ηθική αρετή και δίνοντας ευκαιριακά τρεις μορφές της: τη δικαιοσύνη, τη
σωφροσύνη και την ανδρεία. Έτσι, συμπεραίνει ότι πρώτα πράττουμε
δίκαιες, σώφρονες και ανδρείες πράξεις και ύστερα (με την επανάληψη και
τον εθισμό σ' αυτές) αποκτούμε τις αρετές της δικαιοσύνης, της
σωφροσύνης και της ανδρείας.
- Αυτό το τελευταίο (ότι πρώτα γίνονται οι πράξεις της αρετής και ακολουθεί
η απόκτησή της) φαίνεται παράδοξο και δημιουργεί μιαν εύλογη απορία:
πώς η απόκτηση της αρετής είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει
κανείς, για παράδειγμα, μια δίκαιη πράξη, πρέπει να είναι κιόλας δίκαιος;
Ο Αριστοτέλης λύνει αυτή την απορία (στερ. + πόρος = πέρασμα,
διέξοδος) με τα ακόλουθα (που τα αναφέρει σε άλλο σημείο, λίγο
παρακάτω): οι πράξεις που προηγούνται και επαναλαμβάνονται δεν είναι
τυχαίες ούτε γίνονται με την υπόδειξη κάποιου άλλου, αλλά
α. αυτός που τις κάνει έχει ακριβή γνώση αυτού που κάνει·
β. οι πράξεις είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης και
γ. οι πράξεις γίνονται με τρόπο σταθερό και αμετάβλητο.
Παρατηρούμε ότι με πάγια τακτική ο Αριστοτέλης φέρνει τα παραδείγματα
δύο δύο: πέτρα – φωτιά, όραση – ακοή, οικοδόμοι – κιθαριστές (το ένα
παράδειγμα θα ήταν ίσως φτωχό και ανεπαρκές, ενώ τα πολλά,
κουραστικά).
5. Πρώτο και τρίτο πληθυντικό πρόσωπο
- Ο Αριστοτέλης, όταν στην πορεία του στοχαστικού του λόγου αναφέρεται
σε ανθρώπους, χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο: στην
προηγούμενη διδακτική ενότητα βρίσκουμε δύο μ ν, εδώ οχτώ ρήματα
σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (κομιζόμεθα, ποδίδομεν, λάβομεν,
χρησάμεθα, σχομεν, λαμβάνομεν, μανθάνομεν, γινόμεθα), ενώ και στις
επόμενες ενότητες (τουλάχιστο ως την έκτη) υπάρχουν πολλά ακόμα
ανάλογα παραδείγματα (γινόμεθα, πράττομεν, πεχόμεθα κ.ά.). Όμως ο
λόγος μεταβαίνει στο τρίτο πληθυντικό, όταν αναφέρονται τα
παραδείγματα με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές· αλλά και στην επόμενη ενότητα χρησιμοποιείται το τρίτο πληθυντικό, όταν ο Αριστοτέλης
επανέρχεται στα ίδια παραδείγματα (γίνονται, σονται). Η τριτοπρόσωπη
αυτή αναφορά ίσως να οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε
προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και ο τομέας αυτός της
ανθρώπινης δραστηριότητας δεν ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέροντά του.
Ωστόσο, παρατηρούμε ότι εμφανίζεται και πάλι το τρίτο πρόσωπο εκεί που
θα περιμέναμε το πρώτο: στην τέταρτη ενότητα εναλλάσσεται το πρώτο με
το δεύτερο πληθυντικό (γινόμεθα ο μ ν δίκαιοι ο δ δικοι – ο μ ν
γ ρ σώφρονες κα πρ οι γίνονται) και στην έκτη βρίσκουμε τη φράση
γαθ ς νθρωπος γίνεται, ενώ θα περιμέναμε γαθο νθρωποι
γινόμεθα.
- Από τα παραπάνω μπορούμε να εικάσουμε ότι η χρήση του τρίτου
προσώπου δεν υποδηλώνει συνειδητή συμπεριφορά, δηλαδή την
πρόθεση του Αριστοτέλη για αποστασιοποίησή του από τους τεχνίτες,
αφού η ίδια χρήση παρατηρείται και όταν αναφέρεται σε θέματα σχετικά με
την ηθική. Το τρίτο λοιπόν πρόσωπο χρησιμοποιείται μάλλον αυθόρμητα
και ασυναίσθητα, δίνοντας μάλιστα και κάποια ποικιλία στο λόγο.
6. σπερ κα π τ ν λλων τεχν ν
- Παρατηρούμε ότι ο προσθετικός κα είναι περιττός, ενώ ο επιθετικός
προσδιορισμός λλων υποδηλώνει ότι οι αρετές είναι τέχνες, κάτι που
αντιβαίνει στην πραγματικότητα. Επομένως, η πρόταση έπρεπε να είναι
σπερ π τ ν τεχν ν. Εδώ πρέπει να υπομνησθεί ότι τα κείμενα του
Αριστοτέλη που μας έχουν σωθεί ήταν οι προσωπικές σημειώσεις του, τις
οποίες χρησιμοποιούσε για τα μαθήματά του. Είναι φυσικό λοιπόν να
υπάρχουν στις σημειώσεις στοιχεία του όχι και τόσο προσεγμένου
προφορικού λόγου.
7. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις:
προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση, οι
εμπειρίες.
2. Η ηθική πράξη προηγείται και ακολουθεί η ηθική αρετή (τις ηθικές
αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, αφού
προηγηθούν οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση).
3. Όσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα (π.χ.
γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις κτλ.).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου