«ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»
7η ΕΝΟΤΗΤΑ
Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία
«Υπάρχει ακόμη μια απορία…» Είναι προφανές ότι ο Σωκράτης διατύπωσε μια
γνώμη, όχι μια απορία. Ο Πρωταγόρας όμως την αντιμετωπίζει ως απορία.
Βλέπει και το Σωκράτη ως μαθητή, που μόνο απορίες διατυπώνει και περιμένει
απαντήσεις από το δάσκαλό του.
λόγου Ο Πρωταγόρας στην απάντησή του δε θα χρησιμοποιήσει μύθο
με χαρακτηριστικούς συμβολισμούς, ποιητική γλώσσα και φιλοσοφικές
αλληγορίες, αλλά λόγο δηλ. επιχειρηματολογία με λογική αλληλουχία,
αδιαμφισβήτητα γεγονότα και τεκμηριωμένα στοιχεία.
υπάρχει ένα πράγμα Αφού έρχεται κάποια στιγμή που οι άνθρωποι
προσθέτουν στη ζωή τους κάτι που πριν δεν το είχαν, συγκροτούν
δηλαδή πολιτεία, ιδρύουν κράτος, πρέπει να αναγνωρίσουμε το ένα
και μοναδικό θεμέλιο που κάνει δυνατή τη συγκρότηση και
διατήρησή της. Πρέπει να είναι μια ορισμένη ανθρώπινη ιδιότητα
που τον ατελή-αρχέγονο άνθρωπο τον ανυψώνει σε άρτιο πολιτικό
άνθρωπο, τον κάνει άνθρωπο-πολίτη. Αυτή είναι η τελειότητα του
ανθρώπου: ἡ ἀνδρός ἀρετή.
Συστατικά της αρετής: Δικαιοσύνη
σωφροσύνη
οσιότητα
Την αρετή έχει κατεξοχήν ένας άνδρας, γιατί μόνο αυτός είναι πολίτης, όχι και
η γυναίκα, που βρίσκεται στο περιθώριο της ζωής και δεν έχει πολιτικά καθήκοντα και δικαιώματα. Αρετή της γυναίκας ήταν να κάνει τις δουλειές
του σπιτιού και να υπακούει στον άνδρα της. Η αθηναϊκή κοινωνία ήταν μια
ανδροκρατική κοινωνία. Στο θέμα της δικαιοσύνης όμως, κρινόταν και η
γυναίκα. Και αυτή πρέπει να διδάσκεται την αρετή και να τιμωρείται, αν
αδιαφορεί για την αρετή.
Ανίατος, δηλαδή αθεράπευτος και αδιόρθωτος αποδεικνύεται εκείνος που,
παρόλες τις νουθεσίες και τιμωρίες, δε δέχεται να κάνει κτήμα του την αρετή.
Έχουμε εδώ επανάληψη της θεϊκής εντολής: «την μη δυνάμενον αἰδοῦς και
δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.» Μόνο που εδώ αναφέρεται εκτός
από τη θανατική ποινή και η ποινή της εξορίας.
Α΄ επιχείρημα «Σκέψου …. ἀγαθοί ἄνδρες!»
Ο Πρωταγόρας προσπαθεί να βγάλει το συμπέρασμα ότι οι άξιοι άνθρωποι
είναι αδύνατο να σκεφτούμε ότι δε μαθαίνουν στα παιδιά τους την αρετή –
γιατί τότε τι είδους αγαθοί άνδρες θα ήταν. Το σκεπτικό του δε φαίνεται
πειστικό.
Β΄ επιχείρημα Αν οι γονείς διδάσκουν στα παιδιά τους όλα εκείνα, η
άγνοια των οποίων δε συνεπάγεται τη θανάτωσή τους, είναι αδύνατο να μην
τους διδάσκουν την αρετή, η άγνοια της οποίας συνεπάγεται το θάνατο.
(συλλογισμός εκ του ελάσσονος στο μείζον: αφού διδάσκουν τα λιγότερο
σπουδαία, οπωσδήποτε θα διδάσκουν και τα περισσότερο σπουδαία).
Με το συλλογισμό αυτό έχουμε μια αρνητική διατύπωση της θέσης του
Πρωταγόρα: Δεν είναι δυνατό να μην αποτελεί αντικείμενο διδαχής η αρετή!
ΚΡΙΤΙΚΗ
Α) Η επιχειρηματολογία παρουσιάζεται λογικά αδύνατη, γιατί:
i. δεν προβάλλει κάποιο αξιόλογο αποδεικτικό στοιχείο, μόνο εκφράζει
την απορία του πώς είναι δυνατό οι άξιοι άνδρες να διδάσκουν
μικρότερης σημασίας πράγματα και όχι την πολιτική αρετή. 
ii. Δε δηλώνει τι πραγματικά συμβαίνει, αλλά τι πρέπει να συμβαίνει.
iii. Τη διδασκαλία της αρετής τη θεωρεί γεγονός συνεπαγόμενο από τις
πιθανές ποινές της πολιτείας.
iv. Το πιο σοβαρό είναι ότι ο Πρωταγόρας διαπράττει το λογικό σφάλμα
που λέγεται μετάβαση σε άλλο γένος ή ετεροζήτηση. Ἀλλο πράγμα
είπε ο Σωκράτης και άλλο προσπαθεί να αποδείξει ο Πρωταγόρας. Ο
Σωκράτης είπε ότι ο Περικλής δεν κατάφερε να κάνει τους γιους του
ικανούς πολιτικούς, δεν τους δίδαξε την τέχνη του λέγειν και πράττειν
τα της πόλεως, και όχι ότι δεν τους δίδαξε την αιδώ και τη δίκη, ότι δεν
τους έμαθε να σέβονται τους νόμους της πολιτείας και να είναι καλοί
πολίτες, όπως φαντάστηκε ο Πρωταγόρας.
Γενικά χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας τις λέξεις «αρετή»και «πολιτική
αρετή» και «πολιτική τέχνη» άλλοτε με τη σημασία του σεβασμού της
έννομης τάξης και της ηθικής αρετής (δικαιοσύνης, σωφροσύνης,
ευσέβειας, αιδούς και δίκης) και άλλοτε με τη σημασία της ικανότητας
του πολίτη «εἰς τό πρᾶττειν καί τό λέγειν τά τῆς πόλεως
μετ’εὐβουλίας».
Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας
Η εκπαίδευση ξεκινούσε από το 6ο και 7ο χρόνο και ολοκληρωνόταν στο 18ο.
Είχε αφεθεί κυρίως στην ιδιωτική πρωτοβουλία και μολονότι αποτελούσε
μέλημα όλων των Αθηναίων, ήταν φανερό πως μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν
να δώσουν ολοκληρωμένη μόρφωση στα παιδιά της. Η Αθηναϊκή πολιτεία
έλεγχε μόνο τη διαγωγή των παιδιών και των πολιτών, δηλαδή τα τελικά
αποτελέσματα της αγωγής.
Α΄ στάδιο εκπαίδευσης κατ’ οίκον διαπαιδαγώγηση από τη νηπιακή
ηλικία.
Φορείς: οι γονείς (κυρίως η μητέρα), οι τροφοί και οι παιδαγωγοί.
Μέσα διαπαιδαγώγησης: συμβουλές, απειλές τιμωρίες Τροφός/ τίτθη: α) θήλαζε το παιδί κατά τη βρεφική περίοδο
β) φρόντιζε για την τροφή και τις άλλες περιποιήσεις του
παιδιού κατά την προσχολική του ηλικία.
Παιδαγωγός: ήταν συνήθως δούλος ξενικής καταγωγής και είχε σπουδαίο ρόλο
στην αγωγή των παιδιών.
Συγκεκριμένα:
· Συνόδευε το παιδί στο σπίτι, στο σχολείο, στον περίπατο.
· Έμενε στο σχολείο, όσο διαρκούσε η διδασκαλία.
· Έδινε συμβουλές στο παιδί σε κάθε περίσταση.
· Ξυλοκοπούσε το παιδί για φρονηματισμό.
· Απαγόρευε τις κακές συναναστροφές.
Β΄ στάδιο εκπαίδευσης: σχολείο
Φορείς: δάσκαλοι, κιθαριστές, παιδοτρίβες
Μέσα αγωγής: διδασκαλία, παιδονομία
Προληπτικά μέτρα συμβουλές /παραδείγματα
Αποτρεπτικά μέτρα τιμωρίες, ξυλοδαρμοί, απειλές
Μέσο διδασκαλίας:απομνημόνευση
Στόχος: μόρφωση και ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων
Σχολεία
1. Διδασκαλεία: φροντίζουν για την ηθικοπνευματική διάπλαση των
παιδιών.
Γραμματιστής: δίδασκε ανάγνωση, αριθμητική και γραφή.
Συνήθιζε τα παιδιά να απομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα
(επικά, ελεγειακά και ιαμβικά). Από τα ποιήματα οι μαθητές αντλούσαν
συμβουλές και διδάγματα. Εξάλλου εκεί διάβαζαν ιστορίες που περιείχαν
εγκώμια για σπουδαίους άντρες –πράγμα που έκανε τα παιδιά και τους
εφήβους να θέλουν να μιμηθούν αυτά τα πρότυπα. 
Κιθαριστής: δίδασκε «μουσική» δηλαδή την τέχνη του αυλού, της
κιθάρας και της λύρας. Η μουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση
των Αθηναίων, γιατί υπήρχε η πεποίθηση πως οι ρυθμοί και οι αρμονίες
επενεργούν καθοριστικά στις ψυχές των παιδιών.
2. Παλαίστρα: τετράγωνο γήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους.
Στόχος ήταν η σωματική διάπλαση των νέων. Το ιδεώδες της αγωγής
ήταν η υγιής και ισόρροπη ψυχή σε υγιές και ισόρροπο σώμα. Οι
Αθηναίοι φρόντιζαν να διατηρούν το σώμα τους σφριγηλό, χωρίς να
καταπονούνται υπερβολικά, όπως οι Σπαρτιάτες.
Παιδοτρίβης: ο δάσκαλος της γυμναστικής φρόντιζε για την εκγύμναση
των νέων.
Γ΄ στάδιο εκπαίδευσης: οι φιλόσοφοι, οι σοφιστές και οι
ρητοροδιδάσκαλοι είχαν στα χέρια τους την ανώτατη εκπαίδευση.
Δ΄ στάδιο εκπαίδευσης: η πολιτεία επισφραγίζει την αγωγή με τους
νόμους®υποχρεώνει τους πολίτες να μαθαίνουν και να ρυθμίζουν τη ζωή
τους με τις επιταγές των νόμων.
Ο ρόλος της πολιτείας αποδίδεται πετυχημένα με τη χρήση μιας
παρομοίωσης: όπως ο μεθοδικός δάσκαλος της γραφής χαράζει στην
πλάκα ευθείες γραμμές και μ’ αυτό τον τρόπο βοηθάει το παιδί να φέρνει
το κοντύλι του εκεί όπου αυτές οδηγούν, έτσι κι η πολιτεία οριοθετεί τη
συμπεριφορά των νέων, αφού πρώτα θεσμοθετήσει νόμους παλαιών και
έμπειρων νομοθετών.
Στην αρχαία Ελλάδα ήταν σχεδόν κοινή πεποίθηση ότι ο καλύτερος
τρόπος διαπαιδαγώγησης των νέων και όλων των πολιτών ήταν οι καλοί
νόμοι. Οι νόμοι θεωρούνταν οι ανώτεροι δάσκαλοι και δεσπότες των
πολιτών.
Σκοπός του εκπαιδευτικού συστήματος:
Α. Η καλοκαγαθία = η σύμμετρη ανάπτυξη του σώματος και του
πνεύματος των νέων
Β. Η δυνατότητα του «λέγειν και πράττειν»
Γ. Η συμμετοχή των νέων στα κοινά, δηλαδή η εκμάθηση του
«άρχειν και άρχεσθαι»