22.12.10


Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 9
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Σύνδεση με την προηγούμενη διδακτική ενότητα
- Στο τέλος της προηγούμενης ενότητας διατυπώθηκε η θέση ότι η ηθική
αρετή έχει σχέση με τα συναισθήματα και τις πράξεις, όπου υπάρχει η
υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο. Και στη συνέχεια, στην αρχή της
διδακτικής ενότητας 9, ο Αριστοτέλης φέρνει παραδείγματα
συναισθημάτων, για να δείξει ότι υπάρχει σ’ αυτά υπερβολή, έλλειψη και
μέσο (για τις πράξεις ωστόσο δε φέρνει ξεχωριστά παραδείγματα,
δηλώνοντας ότι γι’ αυτές ισχύουν τα ίδια με όσα ισχύουν για τα
συναισθήματα).
2. Η υπερβολή και η έλλειψη στα συναισθήματα
- Αναφέρει λοιπόν ο Αριστοτέλης ενδεικτικά μερικά συναισθήματα (φόβος,
θάρρος, επιθυμία, οργή, ευσπλαχνία), τα οποία εντάσσει σε δύο γενικές
ομάδες, στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα ( σθ ναι κα λυπηθ ναι), για
να τονίσει ότι σε όλα αυτά τα συναισθήματα μπορεί να υπάρχει και
υπερβολή και έλλειψη, το μ λλον κα ττον (σήμερα θα κάναμε λόγο για
διαβάθμιση της “έντασης” των συναισθημάτων). Την υπερβολή και την
έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά και στα συναισθήματα: μφότερα (= το
μ λλον και το ττον, η υπερβολή και η έλλειψη) είναι ο κ ε (αποτελούν
λάθος, σφάλμα) –βλ. παρακάτω περισσότερα για την αξιολόγηση.
• Κοντά στα επιρρήματα συγκριτικού βαθμού μ λλον και ττον εννοείται η
γενική συγκριτική το δέοντος, όπως φαίνεται από τη συνέχεια, όπου το
περιεχόμενο του κειμένου παίρνει δεοντολογικό χαρακτήρα με τα πολλά
δε που υπάρχουν ή εννοούνται (βλ. παρακάτω, στο 5).
3. Το μέσο στα συναισθήματα
- Για να προσδιοριστεί το μέσο στα συναισθήματα, αναφέρονται, και μάλιστα
εμφαντικά, με πολυσύνδετο σχήμα, πέντε στοιχεία, σε σχέση με τα οποία
υπάρχει η μεσότητα. Αυτά είναι:
α. η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα
συναίσθημα ( τε δε )·
β. τα πράγματα σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε ένα
συναίσθημα ( φ’ ο ς δε )·
γ. οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα
συναίσθημα (πρ ς ο ς δε )·
δ. ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (ο
νεκα δε ) και
ε. ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα ( ς
δε ).
• Με τον όρο “συναίσθημα” (πάθος κατά τον Αριστοτέλη) νοείται μια ψυχική κατάσταση, την
οποία βιώνει ένας άνθρωπος· νοείται ωστόσο και το σύνολο των αντίστοιχων σωματικών
αντιδράσεων και εκδηλώσεων (κυρίως αυτό: κινήσεις, μορφασμοί, φωνές, εκκρίσεις
αδένων κ.ά.π.)· μάλιστα, στο τελευταίο από τα παραπάνω στοιχείο (στο ε) πρέπει να
νοηθεί το συναίσθημα μόνο ως σύνολο των σωματικών εκδηλώσεών του.
- Αυτή η μεσότητα (η αρετή) είναι βέβαια μεσότητα ως προς τα δύο άκρα,
την έλλειψη και την υπερβολή, όμως παράλληλα είναι καθαυτήν ακρότητα, γιατί είναι τελειότητα ( ριστον), το σπουδαιότερο γνώρισμα του
ανθρώπου, που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο ούτε είναι
κατώτερη από κάτι άλλο. Έτσι εξηγείται η φαινομενικά οξύμωρη φράση
μέσον τε κα ριστον. Το περ αναφέρεται στη λέξη ριστον, η οποία
συσχετίζεται γλωσσικά με τη λέξη ρετή (δηλαδή με τη φράση περ στ
τ ς ρετ ς γίνεται ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων ριστον -
ρετή).
4. Οι πράξεις
􀂃 Στο τέλος της προηγούμενης ενότητας διατυπώθηκε για την ηθική αρετή η
θέση ότι α τη στ περ πάθη κα πράξεις, ενώ στο κείμενο της
ενότητας 9 αναφέρονται παραδείγματα μόνο παθ ν (συναισθημάτων).
Όμως η υπερβολή, η έλλειψη και η μεσότητα δεν περιορίζονται στα
συναισθήματα, αλλά έχουν σχέση και με τις πράξεις των ανθρώπων, και
μάλιστα μοίως με τα συναισθήματα· αυτό σημαίνει ότι και στις πράξεις
υπάρχει το μ λλον κα ττον, και σ’ αυτές υπάρχει το μέσον τε κα
ριστον, που είναι τ τε δε , κα φ’ο ς δε κτλ.
􀂃 Ερευνώντας ο Αριστοτέλης την υπερβολή, την έλλειψη και τη μεσότητα
στα συναισθήματα μαζί και στις πράξεις, εξετάζει την ηθική αρετή σε
σχέση με το σύνολο της συμπεριφοράς του ανθρώπου (η άλλη όψη του
ψυχικού βίου, η νόηση, έχει να κάνει βέβαια με τη διανοητική αρετή).
5. Κριτήρια συμπεριφοράς
- Σε όλες τις κοινωνίες όλων των εποχών υπάρχουν τα κριτήρια της
ορθότητας των πράξεων –γενικά της συμπεριφοράς– τα οποία όμως
παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από λαό σε λαό και από εποχή σε
εποχή. Αυτά τα κριτήρια απορρέουν είτε από ένα γενικό, άγραφο και
αποδεκτό από όλους κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, που τον δημιουργεί η
παράδοση ενός λαού, είτε από τους γραπτούς νόμους είτε από
θρησκευτικά ηθικά συστήματα.
- Ειδικά για μας τους σημερινούς Έλληνες κριτήρια είναι: α) οι νόμοι του
κράτους, β) η λαϊκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγραφους
κανόνες συμπεριφοράς, γ) η ιστορική παράδοση, που προβάλλει πρότυπα
συμπεριφοράς, και κυρίως δ) η θρησκεία, που διαθέτει συγκροτημένο
κώδικα συμπεριφοράς, γραπτό και προφορικό, προβάλλει πρότυπα,
υπόσχεται αμοιβές, επισείει ποινές (στο πλαίσιο του παγκόσμιου
πνεύματος υπεισέρχονται και άλλα κριτήρια).
- Για τον τρόπο ζωής και τον κώδικα συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων
υπάρχουν βέβαια κάποια κριτήρια, που τους δίνουν τη βεβαιότητα ότι οι
πράξεις τους είναι σωστές· αυτά, στο πλαίσιο πάντα της πόλης, "του
πνεύματος της κοινότητας”, είναι τα ακόλουθα:
α. η λαϊκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγραφους κανόνες
συμβίωσης (συνυφασμένη με τη λαϊκή παράδοση είναι η θρησκευτική
παράδοση των αρχαίων, την οποία εμείς λέμε μυθολογία· αυτή όμως δε
δίνει συγκεκριμένο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, όπως δίνουν άλλες
θρησκείες, ας πούμε, η εβραϊκή, αλλά προβάλλει πρότυπα –για μίμηση ή
για αποφυγή)·
β. οι νόμοι της πόλης (του κράτους)· εδώ μπορούμε να θυμηθούμε το
Σωκράτη, ο οποίος στον πλατωνικό Κρίτωνα αρνείται να δραπετεύσει από τη φυλακή, επειδή αυτό δεν το επιτρέπουν οι νόμοι- αυτοί είναι που του
επιβάλλουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πράξει·
γ. η λογική (ο ορθός λόγος): γενικά η ανθρώπινη λογική και κυρίως η λογική
του ανθρώπου που σκέφτεται σωστά, του φρονίμου· αυτή υποδεικνύει
στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι (γι’ αυτή θα γίνει λόγος και
στην επόμενη διδακτική ενότητα).
• Τα κριτήρια αυτά παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από περιοχή σε
περιοχή των αρχαίων Ελλήνων.
6. Αξιολόγηση
- Με τα παραπάνω κριτήρια των αρχαίων θα υποθέσουμε ότι είναι σύμφωνη
η “δεοντολογία” του κειμενικού αποσπάσματος, η οποία, σε συσχετισμό με
τις έννοιες της υπερβολής, της έλλειψης και του μέσου, εκφράζεται
χαρακτηριστικά με τα δύο δε του κειμένου, με τα τρία ενδιάμεσα δε που
εννοούνται, καθώς και με την εννοούμενη γενική συγκριτική: μ λλον κα
ττον το δέοντος. Εξάλλου, αυτά τα δε μαζί με τα ψέγεται και
παινε ται υποδηλώνουν την κοινωνική διάσταση της αρετής.
- Ανάλογη λοιπόν με αυτή τη δεοντολογία είναι και η σχετική αξιολόγηση
που γίνεται στο κείμενο. Έτσι:
α. Η υπερβολή και η έλλειψη απορρίπτονται: αρχικά το μ λλον κα ττον
χαρακτηρίζονται με την ήπια φράση μφ τερα ο κ ε (το σχήμα
λιτότητας υπογραμμίζει την ηπιότητα της απόρριψης), ενώ παρακάτω ο
Αριστοτέλης είναι κατηγορηματικός: περβολ μαρτάνεται κα
ψέγεται κα λλειψις (η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν σφάλμα και
ψέγονται, απορρίπτονται).
β. Αντίθετα, η μεσότητα εξαίρεται, αφού αυτή συσχετίζεται με το ριστον και
με την ρετήν, ενώ παρακάτω διαβάζουμε ότι τ μέσον παινε ται (γιατί
είναι το σωστό).
- Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι μια
μορφή μεσότητας.
• Στη φράση τα τα δ μφω τ ς ρετ ς με την αντωνυμία τα τα
νοούνται το παινε σθαι και το κατορθο σθαι.
7. Σχήματα λόγου
- Επισημαίνουμε στο κείμενο μερικά σχήματα λόγου, τα κυριότερα από τα
οποία είναι:
- το σχήμα λ ι τ ό τ η τ α ς: ο κ ε ·
- το π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο: ο ον… κα λυπηθ ναι - τε δε … ς δε -
περβολή κα λλειψις κα τ μέσον·
- η α ν τ ί θ ε σ η: μ ν περβολή … τ δ μέσον…
- το π ρ ω θ ύ σ τ ε ρ ο: παινε ται κα κατορθο ται·
8. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν: υπερβολή και έλλειψη,
που αποτελούν σφάλμα, και μεσότητα, που είναι το σωστό.
2. Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσο και είναι μια μορφή μεσότητας. 

9. Η δομή της ενότητας
Α. Η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο στα συναισθήματα
Β. Η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο στις πράξεις
Γ. Αξιολόγηση της υπερβολής, της έλλειψης και του μέσου στα συναισθήματα
και στις πράξεις
Δ. Συσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου