Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 8
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Απόδοση του περιεχομένου
- Οι τεχνίτες που ασκούν οποιαδήποτε τέχνη (γλυπτική, οικοδομική,
ξυλουργική κ.ά.) εργάζονται επιδιώκοντας τη μεσότητα, με την οποία
δημιουργούνται τέλεια έργα. Αν όμως προστεθεί κάτι σ' αυτά (υπερβολή) ή
τους αφαιρεθεί κάτι (έλλειψη), θα μειωθεί η αξία τους, ενώ η μεσότητα
διατηρεί αυτή την αξία. Αυτό συμβαίνει στις τέχνες και στα έργα τους.
Όμως το ίδιο (επιδίωξη του μέσου) παρατηρείται και στη φύση αλλά και
στην αρετή, βέβαια όχι στη διανοητική αλλά στην ηθική αρετή, αφού αυτή
ασχολείται με συναισθήματα και πράξεις, στοιχεία στα οποία υπάρχει
υπερβολή, έλλειψη και μέσο.
2. Η μεσότης στις τέχνες
- Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχετική με τις τέχνες μεσότητα, για να γίνει
πιο εύκολα κατανοητό το ζήτημα της μεσότητας στις ηθικές αρετές, με το
οποίο θα ασχοληθεί στη συνέχεια. Βέβαια, όταν γίνεται λόγος για το μέσο,
νοείται αυτό που λαμβάνεται με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο τον
άνθρωπο.
• Πρέπει από την αρχή να επισημανθεί ότι οι όροι πιστήμη και τέχνη που
χρησιμοποιούνται σ’ αυτό το κειμενικό απόσπασμα είναι σχεδόν
ταυτόσημοι.
3. Τέχνη (" πιστήμη") - ρετ - φύσις
- Συγκρίνοντας ο Αριστοτέλης τις τρεις αυτές έννοιες μεταξύ τους (όχι μόνο
σ’ αυτό το κείμενο) διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, τη
δυνατότητα να δημιουργούν μορφές· όμως έχουν και διαφορές. Έτσι:
η τέχνη μορφοποιεί την ύλη·
η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και
επομένως είναι ανώτερη από την τέχνη (μορφοποιεί στην ουσία του
τον άνθρωπο)·
η φύση, που δημιουργεί κι αυτή μορφές, είναι και αυτή ανώτερη από
την τέχνη: κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή της,
προς την ολοκλήρωσή της, ενώ τα έργα της τέχνης μένουν αμετάβλητα
και δεν τείνουν πουθενά (“η πραγματική ομορφιά βρίσκεται στα έργα
της φύσης”, γι’ αυτό τέχνη μιμε ται τ ν φύσιν). –Βλ. στο σχολ. βιβλ.
σελ 171.
4. Η μεσότητα
- Η έννοια της μεσότητας έχει μελετηθεί πλατιά από τον Αριστοτέλη,
χαρακτηρίζει ολόκληρο το φιλοσοφικό σύστημά του και έχει κεντρική θέση
σ’ αυτό. Ωστόσο, η μεσότητα, το μέτρο, αποτελεί γνώρισμα πολλών
εκφάνσεων της ζωής και των δραστηριοτήτων των αρχαίων Ελλήνων, από
τις καθημερινές εκδηλώσεις ως τη φιλοσοφία και την τέχνη. Τα ηθικά
παραγγέλματα των αρχαίων γνωστών γνωμικών Μηδ ν γαν και Μέτρον
ριστον υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου, ενώ η βρις, η συμπεριφορά προς τους θεούς που ξεπερνάει το μέτρο, συντρίβεται
πάντα.
• Ως προς το γνωμικό Μέτρον ριστον (που έχει μάλιστα και αδώνειο μέτρο: -υυ-υ)
υπενθυμίζεται ότι είναι λανθασμένη και χωρίς νόημα η γνωστή διατύπωση “Π ν μέτρον
ριστον”.
- Στο χώρο, πάλι, της φιλοσοφίας είναι χαρακτηριστική η φράση του
Δημόκριτου καλ ν ν παντ τ σον, περβολ δ κα λλειψις ο
μοι δοκέει: σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσο (= το μέτρο)· η υπερβολή και
η έλλειψη δεν μου αρέσει. Η έννοια του μέτρου υπάρχει και στον Πλάτωνα:
μετριότης γ ρ κα συμμετρία κάλλος δήπου κα ρετ πανταχο
συμβαίνει γίγνεσθαι (ήδη από τον Πυθαγόρα και τους Πυθαγόρειους
προβάλλεται η τήρηση του μέτρου και της αρμονίας για τη διατήρηση της
υγείας, και την ίδια αρχή προβάλλει και η ιατρική του Ιπποκράτη). Όμως ο
Αριστοτέλης είναι εκείνος που μελέτησε συστηματικά την έννοια της
μεσότητας
5. Επισημάνσεις
Το ζεύγος των απαρεμφάτων φελε ν – προσθε ναι σχηματίζει χιαστό
με τα αντίστοιχά τους ουσιαστικά τ ς περβολ ς και τ ς λλείψεως:
φελε ν προσθε ναι
περβολής λλείψεως
Οι μετοχές φθειρούσης – σ ζούσης μαζί με τους συνδέσμους μ ν – δ
δίνουν την αντίθεση ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη και από την
άλλη στη μεσότητα.
το μέσου ν ε η στοχαστική· η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που
“είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον”, δηλαδή κάτι πιθανό,
ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Με την έγκλιση αυτή ο Αριστοτέλης αποφεύγει
τον κατηγορηματικό χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση, αν το ρήμα
της ήταν στην οριστική, η οποία εκφράζει το πραγματικό (το μέσου στ
στοχαστική). Η διατύπωση λοιπόν με δυνητική ευκτική δείχνει μετριοπαθές
και ήπιο ύφος, γνωρίσματα που πρέπει να είχε και ο χαρακτήρας του
συγγραφέα, αν δεχτούμε τη φράση του Γάλλου Buffon ότι “το ύφος είναι ο
άνθρωπος".
λέγω δ τ ν θικήν· ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι με τον όρο «αρετή»
εννοεί την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, γιατί οι διανοητικές αρετές δεν
είναι μεσότητες, αφού δεν υπάρχει γι’ αυτές ούτε υπερβολή ούτε έλλειψη
(π.χ. η σοφία)· όμως οι ηθικές αρετές έχουν να κάνουν με πράξεις και με
συναισθήματα, όπου υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και μέσο.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργα
2. Η υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων, ενώ η μεσότητα τη
διατηρεί.
3. Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και
στην τέχνη.
7. Δομή της ενότητας
Α. Ο ρόλος της μεσότητας (και της υπερβολής και της έλλειψης) στα έργα των
τεχνιτών
Β. Σχέση φύσης – αρετής – τέχνης
Γ. Ηθική αρετή και μεσότητα
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Απόδοση του περιεχομένου
- Οι τεχνίτες που ασκούν οποιαδήποτε τέχνη (γλυπτική, οικοδομική,
ξυλουργική κ.ά.) εργάζονται επιδιώκοντας τη μεσότητα, με την οποία
δημιουργούνται τέλεια έργα. Αν όμως προστεθεί κάτι σ' αυτά (υπερβολή) ή
τους αφαιρεθεί κάτι (έλλειψη), θα μειωθεί η αξία τους, ενώ η μεσότητα
διατηρεί αυτή την αξία. Αυτό συμβαίνει στις τέχνες και στα έργα τους.
Όμως το ίδιο (επιδίωξη του μέσου) παρατηρείται και στη φύση αλλά και
στην αρετή, βέβαια όχι στη διανοητική αλλά στην ηθική αρετή, αφού αυτή
ασχολείται με συναισθήματα και πράξεις, στοιχεία στα οποία υπάρχει
υπερβολή, έλλειψη και μέσο.
2. Η μεσότης στις τέχνες
- Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχετική με τις τέχνες μεσότητα, για να γίνει
πιο εύκολα κατανοητό το ζήτημα της μεσότητας στις ηθικές αρετές, με το
οποίο θα ασχοληθεί στη συνέχεια. Βέβαια, όταν γίνεται λόγος για το μέσο,
νοείται αυτό που λαμβάνεται με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο τον
άνθρωπο.
• Πρέπει από την αρχή να επισημανθεί ότι οι όροι πιστήμη και τέχνη που
χρησιμοποιούνται σ’ αυτό το κειμενικό απόσπασμα είναι σχεδόν
ταυτόσημοι.
3. Τέχνη (" πιστήμη") - ρετ - φύσις
- Συγκρίνοντας ο Αριστοτέλης τις τρεις αυτές έννοιες μεταξύ τους (όχι μόνο
σ’ αυτό το κείμενο) διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, τη
δυνατότητα να δημιουργούν μορφές· όμως έχουν και διαφορές. Έτσι:
η τέχνη μορφοποιεί την ύλη·
η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και
επομένως είναι ανώτερη από την τέχνη (μορφοποιεί στην ουσία του
τον άνθρωπο)·
η φύση, που δημιουργεί κι αυτή μορφές, είναι και αυτή ανώτερη από
την τέχνη: κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή της,
προς την ολοκλήρωσή της, ενώ τα έργα της τέχνης μένουν αμετάβλητα
και δεν τείνουν πουθενά (“η πραγματική ομορφιά βρίσκεται στα έργα
της φύσης”, γι’ αυτό τέχνη μιμε ται τ ν φύσιν). –Βλ. στο σχολ. βιβλ.
σελ 171.
4. Η μεσότητα
- Η έννοια της μεσότητας έχει μελετηθεί πλατιά από τον Αριστοτέλη,
χαρακτηρίζει ολόκληρο το φιλοσοφικό σύστημά του και έχει κεντρική θέση
σ’ αυτό. Ωστόσο, η μεσότητα, το μέτρο, αποτελεί γνώρισμα πολλών
εκφάνσεων της ζωής και των δραστηριοτήτων των αρχαίων Ελλήνων, από
τις καθημερινές εκδηλώσεις ως τη φιλοσοφία και την τέχνη. Τα ηθικά
παραγγέλματα των αρχαίων γνωστών γνωμικών Μηδ ν γαν και Μέτρον
ριστον υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου, ενώ η βρις, η συμπεριφορά προς τους θεούς που ξεπερνάει το μέτρο, συντρίβεται
πάντα.
• Ως προς το γνωμικό Μέτρον ριστον (που έχει μάλιστα και αδώνειο μέτρο: -υυ-υ)
υπενθυμίζεται ότι είναι λανθασμένη και χωρίς νόημα η γνωστή διατύπωση “Π ν μέτρον
ριστον”.
- Στο χώρο, πάλι, της φιλοσοφίας είναι χαρακτηριστική η φράση του
Δημόκριτου καλ ν ν παντ τ σον, περβολ δ κα λλειψις ο
μοι δοκέει: σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσο (= το μέτρο)· η υπερβολή και
η έλλειψη δεν μου αρέσει. Η έννοια του μέτρου υπάρχει και στον Πλάτωνα:
μετριότης γ ρ κα συμμετρία κάλλος δήπου κα ρετ πανταχο
συμβαίνει γίγνεσθαι (ήδη από τον Πυθαγόρα και τους Πυθαγόρειους
προβάλλεται η τήρηση του μέτρου και της αρμονίας για τη διατήρηση της
υγείας, και την ίδια αρχή προβάλλει και η ιατρική του Ιπποκράτη). Όμως ο
Αριστοτέλης είναι εκείνος που μελέτησε συστηματικά την έννοια της
μεσότητας
5. Επισημάνσεις
Το ζεύγος των απαρεμφάτων φελε ν – προσθε ναι σχηματίζει χιαστό
με τα αντίστοιχά τους ουσιαστικά τ ς περβολ ς και τ ς λλείψεως:
φελε ν προσθε ναι
περβολής λλείψεως
Οι μετοχές φθειρούσης – σ ζούσης μαζί με τους συνδέσμους μ ν – δ
δίνουν την αντίθεση ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη και από την
άλλη στη μεσότητα.
το μέσου ν ε η στοχαστική· η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που
“είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον”, δηλαδή κάτι πιθανό,
ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Με την έγκλιση αυτή ο Αριστοτέλης αποφεύγει
τον κατηγορηματικό χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση, αν το ρήμα
της ήταν στην οριστική, η οποία εκφράζει το πραγματικό (το μέσου στ
στοχαστική). Η διατύπωση λοιπόν με δυνητική ευκτική δείχνει μετριοπαθές
και ήπιο ύφος, γνωρίσματα που πρέπει να είχε και ο χαρακτήρας του
συγγραφέα, αν δεχτούμε τη φράση του Γάλλου Buffon ότι “το ύφος είναι ο
άνθρωπος".
λέγω δ τ ν θικήν· ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι με τον όρο «αρετή»
εννοεί την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, γιατί οι διανοητικές αρετές δεν
είναι μεσότητες, αφού δεν υπάρχει γι’ αυτές ούτε υπερβολή ούτε έλλειψη
(π.χ. η σοφία)· όμως οι ηθικές αρετές έχουν να κάνουν με πράξεις και με
συναισθήματα, όπου υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και μέσο.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργα
2. Η υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων, ενώ η μεσότητα τη
διατηρεί.
3. Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και
στην τέχνη.
7. Δομή της ενότητας
Α. Ο ρόλος της μεσότητας (και της υπερβολής και της έλλειψης) στα έργα των
τεχνιτών
Β. Σχέση φύσης – αρετής – τέχνης
Γ. Ηθική αρετή και μεσότητα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου