Αριστοτέλης Ηθικά: Ενότητα 10

Ερμηνευτικά σχόλια
1. Σύνδεση με τα προηγούμενα – Το θέμα της ενότητας
- Το επίρρημα τι (= επιπλέον, ακόμα, επίσης), συνδέει τη διδακτική
ενότητα με την προηγούμενη υποδηλώνοντας ότι θα δοθούν ακόμα μερικά
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη, που εξετάζονται από
την προηγούμενη ενότητα ως σφάλμα, και με το μέσο, που εξετάζεται ως
σωστό (βλ. στις τελευταίες σειρές της ενότητας 9 τα αντίστοιχα ρήματα
μαρτάνεται και κατορθο ται).
- Στη νέα και τελευταία διδακτική ενότητα προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα
στο σφάλμα και στο σωστό (στο μαρτάνειν και στο κατορθο ν), για να
κλείσουν τα κείμενα των Ηθικών Νικομαχείων με τον ορισμό της ηθικής
αρετής.
2. Η αντίθεση: τ μαρτάνειν και τ κατορθο ν
- Στο κείμενο λοιπόν της ενότητας αυτής προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα
α. στο σφάλμα (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και
β. στο σωστό (ως σχετικό με το μέσο), για να συσχετιστεί τελικά
α. το πρώτο μέρος της αντίθεσης με την κακία και με τους κακούς και
β. το δεύτερο με την αρετή και με τους καλούς.
- Οι σκέψεις του Αριστοτέλη είναι οι ακόλουθες:
α. Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από το
μέσο, γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχ ς,
παντοδαπ ς) και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του, να κάνει σφάλμα·
γι’ αυτούς τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την
κακία και με τους κακούς.
β. Το μέσο βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι’ αυτό με ένα μόνο τρόπο και
δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του, να κάνει το
σωστό· γι’ αυτούς τους λόγους το μέσο σχετίζεται με την αρετή και με
τους καλούς.
- Είναι αξιοπρόσεχτη η συσσώρευση των αντιθέτων (με τα αντίστοιχα ζεύγη
των αντιθετικών συνδέσμων μ ν – δ ) που δίνονται στο κείμενο, για να
τονιστεί η βασική αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το σφάλμα, και στην αρετή
και το σωστό:
3. Ο Ορισμός της αρετής
- Ως αυτό το σημείο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αροστοτέλης πέρασε από
διάφορους συλλογισμούς και από απόπειρες ορισμού, για να ολοκληρώσει
εδώ συμπερασματικά ( ρα) με έναν πλήρη ορισμό, τον περίφημο ορισμό
της έννοιας της αρετής. Η αρετή λοιπόν (η ηθική αρετή) είναι ξις
προαιρετικ , ν μεσ τητι ο σα τ πρ ς μ ς, ρισμ ν λ γ κα
ν φρ νιμος ρ σειεν (η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του
χαρακτήρα, που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο· που βρίσκεται στο
μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται
από τη λογική και συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη μου, από τη λογική που
καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος).
- Στη συνέχεια δίνονται από τον Αριστοτέλη κάποιες διευκρινίσεις, ώσπου
να κλείσει το κεφάλαιο 6 του έργου, για να συνεχιστεί η μελέτη της αρετής
με τις επιμέρους ηθικές αρετές.
4. Τα γνωρίσματα της αρετής
- Τα γνωρίσματα που συνιστούν κατά τον Αριστοτέλη την έννοια είναι τα
ακόλουθα: Η αρετή
α. είναι έ ξ η (μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα)·
β. ως έξη είναι π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ή (επιλέγεται ελεύθερα από τον
άνθρωπο)·
γ. βρίσκεται σε ένα μ έ σ ο (ανάμεσα σε δύο κακίες, που βρίσκονται
αντίστοιχα στην υπερβολή και στην έλλειψη), το οποίο προσδιορίζεται
με μ έ τ ρ ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο·
δ. βρίσκεται στο μέσο που καθορίζεται α π ό τ η λ ο γ ι κ ή
(του φ ρ ό ν ι μ ο υ ανθρώπου)·
ε. είναι το σ ω σ τ ό (ενώ οι κακίες είναι λάθη, που οφείλονται στην
υπερβολή ή στην έλλειψη).
• Βλ. και παρακάτω, στο 8 (οι βασικές έννοιες του ορισμού).
5. προαιρετικ - λ γ
- Στον ορισμό της αρετής υπάρχουν μερικά στοιχεία για τα οποία έχει γίνει
ήδη λόγος στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες ( ξις, μεσότης, τ πρ ς
μ ς)· μερικές όμως βασικές έννοιες αναφέρονται για πρώτη φορά και
είναι απαραίτητος ο σχετικός σχολιασμός:
α. προαιρετικ · με τη λέξη αυτή προσεγγίζεται το γενικότερο και μεγάλο
ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου, δηλαδή της
ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις
του σύμφωνα με τη θέληση και σύμφωνα με τις επιλογές του χωρίς
καταναγκασμό. Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η
προαίρεσις (= η ελεύθερη επιλογή), η οποία αποτελεί έναν από τους τρεις
αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και για να χαρακτηριστεί μια
πράξη ενάρετη· οι άλλοι δύο όροι είναι α) η συνείδηση από τον άνθρωπο
της πράξης του (ε δ ς) και β) η σιγουριά και η σταθερότητα στην
πραγματοποίησή της (βεβαίως κα μετακινήτως).
β. λ γ · έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιορίζεται με
μέτρο τον εαυτό μας (βλ. στη διδακτική ενότητα 7)· έτσι όμως
δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσο με το
δικό του τρόπο και επομένως ορίζει την αρετή με κριτήρια υποκειμενικά
(επομένως ο προσδιορισμός του μέσου και ο ορισμός της αρετής θα
διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο)· όμως ο Αριστοτέλης προσθέτει
ένα κοινό κριτήριο, τον ρθ ν λόγον (τη λογική), ένα πολύ σημαντικό
στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την
αντικειμενικότητα· διευκρινίζει μάλιστα ότι αναφέρεται ειδικά στη λογική του
“φρόνιμου” ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική (σε άλλο
σημείο των Ηθικών Νικομαχείων επαναλαμβάνει την ίδια θέση με
διαφορετική διατύπωση: μετ το ρθο λόγου ξις ρετή στιν).
- Εξάλλου, ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή:
􀀹 το πρώτο στάδιο είναι ο ν ό μ ο ς, που συνηθίζει τους ανθρώπους ως
πολίτες να ενεργούν ενάρετα (βλ. στην ενότητα 3)·
􀀹 και το δεύτερο στάδιο είναι ο λ ό γ ο ς (η λογική, η φρόνηση), με τον οποίο
ο καθένας ξεχωρίζει το καλό και το κακό, τι πρέπει και τι δεν πρέπει να
κάνει· έτσι, ο λόγος βοηθάει το νόμο και τελειοποιεί το έργο του.
γ. φρόνιμος· σχετική με το λόγο είναι η φρόνηση, αφού αποκτιέται με αυτόν.
Χάρη στη φρόνηση υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές, ενώ αν λείπει μία
αρετή από έναν άνθρωπο, αυτό δείχνει ότι αυτός δεν έχει φρόνηση και
αποδιοργανώνεται ως προσωπικότητα.
􀂃 Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις, οι οποίες
ουσιαστικά συνθέτουν έναν άλλον ορισμό, τον ορισμό της μεσότητας: η
μεσότης βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες· από αυτές, η μία βρίσκεται από
την πλευρά της υπερβολής και ξεπερνάει το μέσο και αυτό που πρέπει,
ενώ η άλλη βρίσκεται από την πλευρά της έλλειψης, χωρίς να φτάνει στο
μέσο και σ’ αυτό που πρέπει. Όλα αυτά συμβαίνουν στο χώρο των
συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή· αυτή
όμως και βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει, το μέσο (υποδηλώνεται και
εδώ η προαίρεσις: ο ενάρετος και αναζητεί και βρίσκει αυτοπροαίρετα και
επιλέγει αυτοπροαίρετα).
􀂃 Αξιοπρόσεχτο είναι ότι στον ορισμό της αρετής ενυπάρχουν μερικές από
τις πιο σημαντικές αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή η ε λ ε
υ θ ε ρ ί α (διακρίνεται στον προσδιορισμό προαιρετική) και το μ έ τ ρ ο
(διακρίνεται στη λέξη μεσότης). Κοντά σ’ αυτά και ο λόγος, στον οποίο
τόσο μεγάλη σημασία έδιναν οι αρχαίοι είτε ως λογική σκέψη, όπως νοείται
εδώ, είτε ως γλωσσική έκφραση. 
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από το
μέσο, γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να
αποτύχει στο στόχο του, να κάνει σφάλμα.
2. Το μέσο βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι’ αυτό με ένα μόνο τρόπο και
δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του, να κάνει το
σωστό.
3. Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους
κακούς, ενώ το μέσο σχετίζεται με την αρετή και με τους καλούς.
4. Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται
ελεύθερα από το άτομο.
5. Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσο το οποίο καθορίζεται από τη
λογική του φρόνιμου ανθρώπου.
7. Η δομή της ενότητας
Α. Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το σφάλμα και την κακία
Β. Συσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή
Γ. Ορισμός της αρετής