ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ

Όταν λένε ότι κάποιος καλλιτέχνης είναι «στρατευμένος», κατά κανόνα εννοούν πως τα έργα του έχουν κοινωνικό ή μάλλον (πράγμα που συμβαίνει συχνότερα) πολιτικό περιεχόμενο. Με τον όρο «στράτευση» εννοούν συνήθως την πολιτικοποίηση του καλλιτέχνη. Η μονομερής αυτή τοποθέτηση στενεύει αφόρητα το πρόβλημα, βιάζει την πραγματικότητα σε μια προκατασκευή και εκβιάζει την έρευνα, το μελετητή και τον καλλιτέχνη να κινηθούν σ’ ένα έδαφος περιορισμένο κι από τα πριν ορισμένο.

Είναι χαρακτηριστικό πως ιδίως αυτοί που καταφέρονται εναντίον της «στρατευμένης» τέχνης -γιατί τάχα έτσι νοθεύεται και παύει να είναι τέχνη- ταυτίζουν τον όρο «στράτευση» με την πολιτικοποίηση. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα λάθος, γιατί απλούστατα η «στράτευση» είναι κάτι ευρύτερο. Στρατευμένη είναι η τέχνη που αναφέρεται γενικότερα στα κοινωνικά (κι όχι μονάχα στα πολιτικά) φαινόμενα και παίρνει μια στάση απέναντί τους. Στρατευμένη είναι η τέχνη που εκφράζει μία ιδεολογία (πολιτική, φιλοσοφική, θρησκευτική κ.λπ.). Φυσικά, πάντοτε με την προϋπόθεση ότι η στράτευση αυτή δεν είναι επιβεβλημένη από τα έξω ή απ’ τα πάνω, αλλά κάτι που βγαίνει μέσα απ’ τον καλλιτέχνη, ως εσωτερική του ανάγκη και με τον απαραίτητο όρο ότι καταξιώνεται αισθητικά. Πληροί, με άλλο λόγια, τους όρους της τέχνης.

Αν έτσι δούμε τα πράγματα, τότε θα διαπιστώσουμε πως ολόκληρη η θρησκευτική ποίηση είναι τελικά ποίηση «στρατευμένη». Κι εδώ ακριβώς μπαίνει το ερώτημα: Πότε κι ως ποιο σημείο η «στράτευση» είναι θεμιτή, με την έννοια ότι η τέχνη διασώζεται, και πότε η «στράτευση» είναι αποτυχημένη, γιατί εξουθενώνει την τέχνη και καταντά φτηνό κήρυγμα;

 […] Αναφέρθηκα στην αρχή του κειμένου στον όρο «στράτευση» και είπα ότι για μένα είναι σε τελευταία ανάλυση λαθεμένος. Κι αυτό γιατί υποδηλώνει έναν καταναγκασμό, μια από τα έξω κυρίως επιβολή προσανατολισμών και «γλώσσας» στην τέχνη, είτε με το να επιβάλλουν στον καλλιτέχνη τι να πει είτε με το να του απαγορεύουν να θίξει πολιτικά θέματα.

Στην πρώτη περίπτωση η στράτευση καταντά αποτυχία, όταν κατά τρόπο μηχανιστικό από τα έξω ή από τα πάνω επιτάσσεται στον καλλιτέχνη να παίρνει πολιτικές θέσεις με το έργο του και να υπηρετεί μια σκοπιμότητα, χωρίς αυτό να βγαίνει φυσιολογικά κι αυθόρμητα από τον ίδιο και, κυρίως, χωρίς να καταξιώνεται αισθητικά. Η πολιτική πρέπει να λειτουργεί ως ένα ερέθισμα, που είναι εξωγενές και προκαλεί μια συγκίνηση στον καλλιτέχνη. Με τη σειρά της, η συγκίνηση αυτή ζητάει να ξαναβγεί σαν φωνή. Όμως, αυτή τη φορά, η εν λόγω φωνή, για να καταξιωθεί αισθητικά, πρέπει απαραιτήτως να πληροί τους όρους της τέχνης, να είναι Τέχνη. Αλλιώτικα, καταντάει ευτελής πολιτικολογία, απλή συνθηματολογία, αδιάντροπη προπαγάνδα, κούφιος βερμπαλισμός, ανούσια ρητορεία ή, το χειρότερο, κοινωνικός κομφορμισμός.

Στη δεύτερη περίπτωση, με το να αφορίζεται a priori και ολοκληρωτικά η πολιτική μέσα στην τέχνη, σαφώς υπηρετείται μια πολιτική σκοπιμότητα, που δεν θέλει να θίγονται τα κακώς κείμενα. Επιχειρεί εξ ορισμού να μαντρώσει την πολιτική σε γκέτο και να την ξορκίσει σαν κάτι τάχα έξω απ’ τα σύνορα της τέχνης. Αλλά η τέχνη στη θεματογραφία της δεν έχει όρια, με την προϋπόθεση όμως ότι τα δίνει έτσι που να καταξιώνονται αισθητικά. Να είναι, δηλαδή, αληθινά ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα.

Ανδρέας Λεντάκης (περιοδικό «Νεοελληνικός Λόγος»)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Μελετώντας το κείμενο διαπιστώνει κανείς ότι ο συγγραφέας αναφέρεται σε δύο μορφές στρατευμένης τέχνης, την αυτόβουλη και την επιβαλλόμενη. Ποια είναι η διαφορά τους;

2.  «Η πολιτική πρέπει να λειτουργεί ως ένα ερέθισμα που είναι εξωγενές και προκαλεί μία συγκίνηση στον καλλιτέχνη.» Να σχολιάσετε τη θέση αυτή. (80-100 λέξεις)

3  Η τέχνη οφείλει να υπηρετεί τον άνθρωπο, να προάγει τη ζωή και τον πολιτισμό, χωρίς φυσικά να προδίδει τον εαυτό της». Κάτω από ποιες προϋποθέσεις νομίζετε ότι μπορεί ένας καλλιτέχνης να πραγματώσει αυτές τις αρχές; (αποδεικτικό δοκίμιο 500-600 λέξεις)

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Η στρατευμένη τέχνη αποτελεί φαινόμενο το οποίο δεν παρατηρείται μόνο στις μέρες μας αλλά έχει διαχρονική ισχύ. Σχετικά με τον όρο «στρατευμένη τέχνη» έχει υποστηριχθεί αφενός ότι εκπορεύεται από την εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη να εκφράσει την άποψη του για τις κοινωνικές συνθήκες. Αφετέρου έχει διατυπωθεί η άποψη ότι εκπροσωπεί συγκεκριμένα πολιτικά συμφέροντα και ο καλλιτέχνης εξωθείται από εξωτερικούς παράγοντες να διαμορφώνει το έργο του κατά αυτόν τον τρόπο. Έτσι ωστόσο νοθεύεται η καλλιτεχνική δημιουργία και προσλαμβάνει τη μορφή φθηνού κηρύγματος. Ωστόσο και στην πρώτη περίπτωση για να είναι η τέχνη αποδεκτή θα πρέπει να πληροί τους όρους της, δηλαδή να διέπεται από καλαισθησία.

2. Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την πολιτική. Συνεπώς η πολιτική συνιστά το μέσο με το οποίο το άτομο εκφράζει τις απόψεις του. Επομένως αποτελεί επιλογή του ίδιου του ατόμου το πότε θα στραφεί στην πολιτική και την κατεύθυνση την οποία θα επιλέξει. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη μορφή που έχει σήμερα προσλάβει η τέχνη, σύμφωνα με την οποία επιβάλλεται ο καλλιτέχνης να διαμορφώνει το έργο του με γνώμονα τις ιδέες που του επιβάλλονται. Επομένως η τέχνη παύει να εκφράζει τον καλλιτέχνη ο οποίος καθίσταται υποχείριο δημαγωγών ενώ παράλληλα η πολιτική εκφυλίζεται σε εξαναγκασμό. Συνεπώς περιστέλλεται η ελευθερία του καλλιτέχνη και η ουσιαστική πολιτική παύει να υφίσταται καθώς το άτομο δεν εκδηλώνει τις προσωπικές του ιδεολογίες αλλά αυτές που του επιτάσσονται.

3. Ανέκαθεν η τέχνη αποτελούσε μια από τις σπουδαιότερες εκφάνσεις της ζωής του ατόμου και διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική συμβίωση. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια οι κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες έχουν συντελέσει στο να απολέσει η τέχνη ένα μέρος της κοινωνικής της υπόστασης. Συνεπώς οι καλλιτέχνες έχουν αυξημένο μερίδιο ευθύνης προκειμένου να αποτρέψουν αυτήν την εξέλιξη.

Αρχικά οφείλουμε να αναφερθούμε στις αξίες και στα ιδανικά που οφείλουν να διαπνέουν έναν καλλιτέχνη και το χρέος που οφείλει να επιτελέσει. Αφενός ο καλλιτέχνης αναλογιζόμενος την απήχηση που δύναται να έχει το έργο του, οφείλει να συνειδητοποιήσει την κοινωνική του αποστολή. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να κατανοήσει ότι η τέχνη πέρα από μέσο δημιουργίας αποτελεί αναντίρρητα μέσο κοινωνικής επιρροής. Γι’ αυτό το λόγο η τέχνη οφείλει να ταχθεί στο πλευρό των ανθρώπων και να τους προστατεύσει.

Σχετικά με αυτό το ζήτημα ο καλλιτέχνης έχει χρέος να αφυπνίζει τους πολίτες σε κάθε απόπειρα που γίνεται από δημαγωγούς να τους ετεροκατευθύνουν. Για την πραγμάτωση αυτού του στόχου απαιτείται το έργο του καλλιτέχνη να μην απέχει από την κοινωνική πολιτική ζωή και να μην την περιγράφει απλώς. Αντίθετα πρέπει να παίρνει θέση η οποία να είναι ανεξάρτητη από πολιτικές σκοπιμότητες και θα εκφράζει το κοινωνικό συμφέρον. Επομένως ο καλλιτέχνης πρέπει να διέπεται από αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και να θέτει ως πρώτη προτεραιότητα το κοινωνικό όφελος τοποθετώντας σε δεύτερη μοίρα το ατομικό.

Ο καλλιτέχνης οφείλει να αντισταθεί επίσης στο ρεύμα της εποχής, το οποίο επιβάλλει κάθε ανθρώπινο δημιούργημα και συνεπώς κάθε έργο τέχνης να εμπορευματοποιείται, γεγονός που περιορίζει την κοινωνική υφή του έργου του καλλιτέχνη, η οποία παραμερίζεται στο βωμό του κέρδους, το οποίο επιτάσσει τη δημιουργία έργου αμφίβολης ποιότητας. Καταλήγοντας, όλα αυτά οφείλουν να συνδυαστούν αρμονικά με τους όρους που θέτει η τέχνη, σύμφωνα με τους οποίους το έργο πρέπει να διακρίνεται από αισθητική ομορφιά.

Από την άλλη, η ίδια η κοινωνία και οι φορείς της οφείλουν να καταστήσουν πρόσφορο το έδαφος, ούτως ώστε ο καλλιτέχνης να είναι σε θέση να εκπονήσει το έργο του. Αφενός η οικογένεια δύναται να διαδραματίσει καίριο ρόλο. Για το λόγο αυτό οφείλει να προσδώσει στα μέλη της το ενδιαφέρον για την τέχνη ώστε να μην την αντιμετωπίζουν ως ένα απλό μέσο εκτόνωσης αλλά να δίνουν βαρύνουσα σημασία στα νοήματα που αυτή θέλει να τους εμφυσήσει. Έτσι το άτομο θα ενισχύσει την κριτική του ικανότητα και θα αντιλαμβάνεται την τέχνη ως ερέθισμα το οποίο προσδιορίζει τη ζωή του.

Αφετέρου η τελεσφόρηση αυτού του εγχειρήματος προϋποθέτει τη δράση του σχολείου. Υπό αυτό το πρίσμα καθίσταται αναγκαία η παροχή ανθρωπιστικής-καλλιτεχνικής παιδείας ώστε οι νέοι να είναι σε θέση να διακρίνουν τα ποιοτικά έργα από αυτά που πρόσκεινται σε πολιτικά συμφέροντα και επιχειρούν να τους χειραγωγήσουν.

Επιπρόσθετα μεγάλο μέρος ευθύνης πρέπει να επωμιστούν τα ΜΜΕ, καθώς αποτελεί κοινή παραδοχή πως αυτά θέτουν τις βάσεις για την εμπορευματοποίηση της τέχνης. Συνεπώς οφείλουν να προωθήσουν τα άξια θαυμασμού έργα τέχνης και να διατηρούν αρνητική στάση στους δημιουργούς που αποβλέπουν αποκλειστικά στο κέρδος και αδιαφορούν για τις κοινωνικές προεκτάσεις των έργων τους.

Τέλος, είναι αδήριτη ανάγκη η πολιτεία να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να αναλάβει τις ευθύνες της. Ειδικότερα οφείλει να καταδικάζει κάθε προσπάθεια των πολιτικών ηγετών να προσεταιριστούν τους δημιουργούς προκειμένου να δώσουν τα έργα τους συγκεκριμένη μορφή και υπόσταση και εν τέλει να τους στερήσουν το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης. Καταλήγοντας οφείλει να δίνει τη δυνατότητα σε συνειδητοποιημένους καλλιτέχνες να προβάλλουν το έργο τους μέσα από καλλιτεχνικές δραστηριότητες.

Συνοψίζοντας, η τέχνη αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την κοινωνική πρόοδο και ευημερία, καθώς ολοκληρώνει το πνεύμα του ανθρώπου, δημιουργεί σκεπτόμενους πολίτες και συμβάλλει στην εδραίωση μιας δημοκρατικής και ανθρωπιστικής κοινωνίας. Επομένως καθίσταται αναγκαίο να δραστηριοποιηθούν οι κοινωνικοί φορείς σχετικά με την ενημέρωση και «αφύπνιση» των πολιτών, προκειμένου να τη γνωρίσουν και να πορεύονται μαζί της, για ένα καλύτερο αύριο.

Επιμέλεια: Γκέκα Βάγια 

Φιλόλογος