ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

α) Σύμφωνα με τη θετική τον σημασία ο εθνικισμός είναι η αγάπη, το ενδιαφέρον για το έθνος και για τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν τη μοναδικότητα ή την ιδιαιτερότητα του.

β) Με την αρνητική διάσταση ο εθνικισμός σημαίνει την υπερτόνιση της ταυτότητας, της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός έθνους και τη συνακό­λουθη υποτίμηση κάθε άλλου εθνικού συνόλου. Σ' αυτή την περίπτω­ση ο εθνικισμός μπορεί να πάρει τη μορφή του σοβινισμού, του ρατσισμού, ακόμη και τη μορφή του απροκάλυπτου ιμπεριαλισμού.

2. Ιστορική αναδρομή:

Ο σχηματισμός της εθνικής συνείδησης αποτελεί φαινόμενο των δύο τελευταίων αιώνων. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν εμφανίζονται σε ορισμένες στιγμές του ιστορικού γίγνεσθαι σπέρματα εθνικής συνείδησης ή καλύτερα συνείδησης της ένταξης σ' ένα ευρύτερο σύνολο. Για παράδειγμα, οι Αθηναίοι αντιδιαστέλλουν τον εαυτό τους από τους Πέρσες και τονίζουν τα στοιχεία εκείνα που τους ενώνουν με τους άλλους Ελληνες. Και αυτά είναι τα στοιχεία του κοινού αίματος, της κοινής γλώσσας, των κοινών θεών. Όμως είναι διαφορετικό γεγονός ο σχηματισμός συγκροτημένης, μόνιμης, απο­κρυσταλλωμένης εθνικής συνείδησης και διαφορετικό η ευκαιριακή/και για εξωτερικούς λόγους, ένταξη σε ένα γενικότερο σύνολο με ακαθόριστα, συγκεχυμένα κοινά χαρακτηριστικά.

Στους νεότερους χρόνους με την ανάπτυξη της εμπορευματικής οικονομίας διευρύνεται η αγορά και τείνει να συμπεριλάβει στα πλαίσια της ολόκληρη την εθνότητα. Κατά συνέπεια ο σχηματισμός της εθνικής συνείδησης είναι συνδεδεμένος με την ανάπτυξη και την άνοδο της αστικής τάξης, η δε αποκρυστάλλωση της εξυπηρετεί οικονομικούς, κοινωνικούς αλλά και πολιτικούς στόχους της συγκεκριμένης τάξης. Ακόμη, στο σχηματισμό της εθνικής συνείδησης έπαιξαν ρόλο η επιρροή των ιδεών του Διαφωτισμού, οι διακηρύξεις της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά και η αρχή των εθνοτήτων, όπως αυτή διαμορφώθηκε στις αρχές το 19ου αιώνα. Η αρχή των εθνοτήτων, που σημαίνει το δικαίωμα του κάθε λαού να αυτοδιαθέσει τον εαυτό του, •εκφράστηκε στη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα με τις εξής μορφές: α) Με την προσπάθεια των λαών να πετύχουν την απαλλαγή τους από την καταπίεση   πολυσυλλεκτικών αυτοκρατοριών   (Οθωμανική, Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία), προσπάθεια που πήρε τη μορφή εθνικοαπελευθερωτικών επαναστάσεων, Εδώ εντάσσεται και η ελληνική επανάσταση του 1821. β) Με την προσπάθεια ορισμένων εθνών να πετύχουν την ένωση τους σ' ένα κράτος, έθνη που ήταν πολυδιασπασμένα σε ιδιαίτερα κρατίδια (το φαινόμενο του παρτικουλαρισμού). Εδώ εντάσσονται οι προσπάθειες Ιταλών και Γερμανών για τη δημιουργία ενιαίων εθνικών κρατών, γ) Με τη μορφή του αντιαποικιακού αγώνα για την απαλλαγή από αποικιακές αυτοκρατορίες τύπου Γαλλίας, Αγγλίας... Αυτός ο εθνικός αγώνας άρχισε στις αρχές του 19ου αιώνα από τη Λατινική Αμερική και συνεχίστηκε και μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Στον 20ό αιώνα τα περισσότερα έθνη μπόρεσαν να πετύχουν την εθνική τους αυτοδιάθεση δημιουργώντας κράτη, λιγότερο ή περισσότερο εξαρτημέ­να από τις Μ. Δυνάμεις. Κάποιες εξαιρέσεις οφείλονται είτε σε ιδιομορφίες που προέκυψαν από την ίδρυση πολυσυλλεκτικών κρατών είτε σε άλλα «ιστορικά υπόλοιπα». Σήμερα, ο εθνικισμός με τη μορφή που είχε το Ι9ο αιώνα φαντάζει ιστορικά ξεπερασμένος και αδικαιολόγητος τουλάχιστο για τα περισσότερα έθνη. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ε. Μπαλιμπάρ: «...Όμως η οργάνωση του εθνικισμού σε ιδιαίτερα πολιτικά κινήματα αποκρύπτει ένα ρατσιστικό προσανατολισμό τουλάχιστον σ' ένα εθνικό κράτος, που έχει συγκροτηθεί ή δεν έχει πλέον πρόβλημα εθνική απελευθέ­ρωσης από κάποια ξένη κυριαρχία...».

3. Τα όρια του εθνικισμού:

α) Σαφώς και απαιτείται μια ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα της παράδοσης και των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων που συγκροτούν την ταυτότητα .ενός έθνους.

β) Σίγουρα μια διεθνική στάση πρέπει να εφορμά από μια βαθιά εθνική αυτογνωσία,

' γ) Κανένας στείρος κοσμοπολιτισμός δεν μπορεί να λειτουργήσει γόνιμα και δημιουργικά, γιατί καταλήγει σε άκριτη και παθητική αποδοχή ξένων προτύπων και τρόπων ζωής.

δ) Όμως ο στείρος εθνικισμός είναι επικίνδυνος, γιατί καλλιεργεί μια ανωτερότητα που δεν υφίσταται.

ε) Τα κηρύγματα εθνικού απομονωτισμού ή της πολιτισμικής αυτάρ­κειας αγνοούν ότι ο κάθε πολιτισμός είναι προϊόν γόνιμων αλληλεπι­δράσεων.

στ) Ο στείρος εθνικισμός οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στο ρατσισμό και, σε ορισμένες περιπτώσεις, στον απροκάλυπτο ιμπεριαλισμό, ζ) Ο εθνικισμός που γίνεται αυτοσκοπός δυσχεραίνει τις διεθνείς επαφές, τη διεθνή συνεργασία, το διάλογο των εθνών, πράγματα τόσο απαραί­τητα για τα κρίσιμα προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα, η) Οι δύο προηγούμενοι παγκόσμιοι πόλεμοι αποτελούν ένα πολύ καλό παράδειγμα για το που μπορούν να οδηγήσουν οι στόχοι ενός υποτιθέμενου «περιούσιου» λαού.

την ευαισθητοποίηση των νέων απέναντι στις παραδοσιακές αξίες, που συγκρο­τούν την εθνική ταυτότητα.

(Βλέπε και στις Προσεγγίσεις Θεμάτων Σύγχρονου Προβληματισμού. Μέ­ρος Α, την ενότητα «Παράδοση», σελ. 220-228 εκδόσεις Χρηστός Ε. Δαρδανος)

2. Εθνικισμός

Προσέγγιση της έννοιας. Στην έννοια του εθνικισμού μπορούμε να διακρί­νουμε δύο μορφές:

α. Τον υγιή ή καλώς εννοούμενο εθνικισμό: Με τη μορφή αυτή εννοούμε τον εθνικισμό που συμπίπτει με τον πατριωτισμό, τη φιλοπατρία. Από τη μορφή αυτή απορρέουν θετικές επιδράσεις, γιατί εμψυχώνει τους λαούς στις δύσκολες ιστορικές περιόδους, συμβάλλει στην αποκατάσταση των εθνικών δικαίων, κα­θώς και στη διατήρηση της εθνικής ακεραιότητας.

β. Τον ακραίο ή κακώς εννοούμενο εθνικισμό: Οταν ο εθνικισμός ξεπερά­σει τα όρια της φιλοπατρίας και του υγιούς πατριωτισμού, τότε καταντά κοντό­φθαλμη, μονολιθική αντίληψη για το έθνος και επικίνδυνος υπερπατριωτισμός. Πρόκειται για τον κακώς εννοούμενο, τον ακραίο εθνικισμό, που δίνει υπερβο­λική έμφαση στα εθνικά χαρακτηριστικά και στις αξίες ιου έθνους και εκφρά­ζει την αντίληψη της εθνικής υπεροχής έναντι των αξιών των άλλων εθνών. Η υπερεκτίμηση αυτή των αξιών ενός έθνους έχει ως αποτέλεσμα την υποτίμηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των άλλων εθνών.

Στην εποχή μας, όταν γίνεται λόγος για τον εθνικισμό, υπονοείται ο όρος πάντα, ή σχεδόν πάντα, με την αρνητική του πλευρά. Αν θέλουμε να ορίσουμε την έννοια της μορφής αυτής του εθνικισμού θα λέγαμε πως εθνικισμός είναι η αποκλειστική και υπερβολική προσήλωση στα εθνικά ιδεώδη, που χαρακτη­ρίζεται από τάση υποτίμησης, υπονόμευσης και εκμετάλλευσης των άλλων εθνών.

Η μορφή αυτή του ακραίου εθνικισμού συμπίπτει με το σοβινισμό, δηλαδή τον τυφλό εθνικισμό, τη φανατική εξύμνηση των αξιών του έθνους και την υπο­τίμηση και καταπολέμηση κάθε ξένου στοιχείου. Ο όρος προήλθε από το Γάλλο φανατικό εθνικιστή Ν. Οιαυνίη (Ν. Σοβέν), ο οποίος έζησε στην εποχή του Μ. Ναπολέοντα.

Αίτια του εθνικισμού

Τα αίτια που δημιουργούν το φαινόμενο του ακραίου εθνικισμού είναι πολ­λά και ποικίλλουν ανάλογα με την κατάσταση που επικρατεί σε κάθε έθνος. Αναφερόμαστε στα κυριότερα:

 * Η χαμηλή στάθμη της παιδείας. Η εκπαίδευση, ειδικότερα, σε πολλές χώ­ρες δεν οριοθετεί στην ορθή διάσταση την έννοια του έθνους και δεν παρέχει σε βάθος ενημέρωση για τις πολιτιστικές αξίες των άλλων εθνών. Πολλά άτομα, που δε διαθέτουν ευρύτερη καλλιέργεια, πέφτουν εύκολα θύματα προπαγάν­δας, γιατί δεν μπορούν να διακρίνουν την έννοια του πατριωτισμού από τον υπερπατριωτισμό, τον ακραίο εθνικισμό. Εξάλλου η έλλειψη παιδείας διευκολύ­νει τον αποπροσανατολισμό, τη μαζοποίηση και τον ετεροκαθορισμό τους.

* Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υποκινούμενα από συμφέροντα καλλιερ­γούν το πνεύμα του εθνικισμού. Τα προβαλλόμενα πρότυπα και οι κατευθυνό­μενες, εθνικιστικού περιεχομένου, εκπομπές διαμορφώνουν ακραίες εθνικιστι­κές αντιλήψεις.

* Η προσκόλληση στις παραδόσεις. Σε αρκετές χώρες καλλιεργείται υπερ­βολικά η προσήλωση στις παραδόσεις, με αποτέλεσμα τα άτομα να φτάνουν στην πατριδολαγνία, στην ζαραδοοιολαγνία και στην παρωπιδική αντιμετώπι­ση των αξιών του έθνους. Σχηματίζεται με τον τρόπο αυτό πνεύμα μονολιθικότητας, που διευκολύνει απόλυτα την επικράτηση των εθνικιστικών αντιλήψεων.

* Οι πολιτικές σκοπιμότητες. Ηγέτες διαφόρων χωρών προωθούν εθνικι­στικές αντιλήψεις, για να αποπροσανατολίσουν τους πολίτες από τα αδιέξοδα που δημιουργούν τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και άλλα εσωτερικά ή εξωτερικά προβλήματα. Ο εθνικισμός, επειδή δημιουργεί συναισθηματικές κα­ταστάσεις και φανατίζει τα άτομα, αποτελεί ισχυρό όπλο για τη μετάθεση των πολιτικών ευθυνών και τη δημιουργία αιτίων της πολιτικής κακοδαιμονίας. II τακτική αυτή είναι προσφιλής σήμερα σε πολλές χώρες του κόσμου.

— Φιλόδοξοι ηγέτες, επειδή θέλουν να κρατηθούν στην πολιτική επικαιρό­τητα και να εξασφαλίσουν το ρόλο, του εθνικού ηγέτη, καταφεύγουν στο λαϊκι­σμό και στον υπερτονισμό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του έθνους τους, όπως είναι η φυλή, η γλώσσα, η θρησκεία και οι παραδόσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα παρόμοιου ηγέτη αποτελεί η περίπτωση του Αδόλφου Χίτλερ.

* Οι εδαφικές διεκδικήσεις. Ηγέτες όμορων λαών καλλιεργούν τις εθνικι­στικές αντιλήψεις, γιατί επιθυμούν να φανατίσουν τους πολίτες τους και να προβούν σε διεκδίκηση εδαφών από άλλους λαούς.

* Η επιθυμία μεγάλων δυνάμεων να δημιουργήσουν σφαίρες επιρροής. Τα ισχυρά κράτη καλλιεργούν εθνικιστικές τάσεις σε μικρά κράτη, που βρίσκονται κοντά σε στρατηγικές θέσεις και τους υπόσχονται βοήθεια για την υλοποίηση των διεκδικήσεων τους, με απώτερο στόχο να ασκούν την εξουσία στις περιοχές αυτές.

■ * Η ανεργία και τα κοινωνικά αδιέξοδα. Σε πολλές χώρες, που υπάρχει ξέ­νο εργατικό δυναμικό, οι πολίτες των χωρών αυτών αντιμετωπίζουν κοινωνικά προβλήματα, καθώς και πρόβλημα ανεργίας. Στις περιπτώσεις αυτές βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη οι εθνικιστικές αντιλήψεις. Οι πολίτες οργα­νώνονται με βάση τα εθνικά τους χαρακτηριστικά και δημιουργούν ομάδες που στρέφονται δυναμικά εναντίον του ξένου εργατικού δυναμικού. Παρόμοιες εκ­δηλώσεις παρατηρούνται σε πολλές χώρες, αλλά, στην εποχή μας, ιδιαίτερα οξύ παρουσιάζεται το φαινόμενο στη Γερμανία.

^ * Οι μειονότητες σε πολλά κράτη, επειδή πιέζονται πολλαπλά από την κρα­τική εξουσία, συσπειρώνονται και υπερτονίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, για να αναπτύξουν αντιστάσεις στις αφομοιωτικές προσπάθειες της κρα­τικής εξουσίας.

Η άμβλυνση των ηθικών αξιών και των ανθρωπιστικών ιδανικών εξα-χρείωσε τα άτομα και τα απευαισθητοποίησε απέναντι στο συνάνθρωπο. Χωρίς αναστολές και τύψεις υιοθετούν αρχές, όπως ο θάνατος σον η ζωή μου, ή ο σκο­πός αγιάζει τα μέσα. Η χαλάρωση της ηθικής συνείδησης, είναι φυσικό, να δι­ευκολύνει τις ακραίες, δογματικές θέσεις.

Ο φόβος αφομοίωσης. Στην εποχή μας όλο και περισσότερο οι λαοί συ­νασπίζονται σε οργανισμούς και κοινοπολιτείες. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα απο­τελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πολλές χώρες, ιδίως μικρές, υπερτονίζουν εσκεμμένα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έθνους τους, γιατί φοβούνται την πολιτιστική τους αφομοίωση από τις ισχυρότερες χώρες, που με τη σειρά της συ­νεπάγεται και τον εθνικό τους αφανισμό.

Στην εποχή μας η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά και η πρόσφατη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας συντέλεσαν στην αναβίωση των εθνικι­στικών κινημάτων. Η αυτοδιάθεση των εθνοτήτων, που είχε παγώσει μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο, βρίσκει πρόσφορο έδαφος στις μέρες μας και η επιθυμία αυ­τή επιβεβαιώνεται καθημερινά.

Συνέπειες του ακραίου εθνικισμού

Όταν ο εθνικισμός παρουσιάζεται με την ακραία του μορφή, τότε οι επι­δράσεις είναι καταστροφικές. Επισημαίνουμε τις κυριότερες:.

* Παρεμποδίζεται η δημιουργία ομαλών σχέσεων μεταξύ των λαών, γιατί οι εθνικιστικές αντιλήψεις οδηγούν στο ρατσισμό και δημιουργούν κλίμα δυ­σπιστίας και καχυποψίας.

* Δεν παρέχεται η δυνατότητα ενιαίας αντιμετώπισης και επίλυσης των παγκόσμιων προβλημάτων, όπως είναι το οικολογικό, το θέμα των εξοπλισμών, η καταπολέμηση της φτώχειας και της δυστυχίας στον τρίτο κόσμο και άλλα παρόμοια.

* Διαστρεβλώνεται η ιστορική αλήθεια και αποπροσανατολίζονται τα άτο­μα από την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να γίνονται υπερφίαλα και ρατσι­στικά. Η εθνικιστική προπαγάνδα τα οδηγεί στο να μεταβάλλουν τη φιλοπατρία σε εθνοκαπηλία. Με τη νοοτροπία αυτή είναι αδύνατο να εκτιμήσουν ορθά το ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα.

* Συντελεί στη μαζοποίηση και στον ετεροκαθορισμό των ατόμων, με απο­τέλεσμα να δημιουργούνται φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, όπως είναι ο φανατισμός, ο δογματισμός, η βία και η εγκληματικότητα. Τα φαινόμενα αυτά παρουσιάζονται στις μέρες μας όλο και πιο έντονα σε πολλές χώρες της Ευρώ­πης.

* Τα ισχυρά κράτη κηδεμονεύουν τα μικρά και αναπτυσσόμενα και δημι­ουργούν σφαίρες επιρροής. Είναι φυσικό να επηρεάζεται η πολιτική των κρα­τών αυτών και να ετεροκαθορίζονται οι επιλογές τους.

* Διαταράσσεται η ειρήνη, γιατί ο ακραίος εθνικισμός αποβλέπει στην υπο­δούλωση άλλων λαών. Οι επιδιώξεις αυτές παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώ­ματα, αποκτηνώνουν τα άτομα και επιβάλλουν το δίκαιο του ισχυρότερου. Ο Β' παγκόσμιος πόλεμος με τις φρικαλεότητές του αποτελεί τον πιο αδιάψευστο μάρτυρα για το πού μπορεί να οδηγήσει ο εθνικισμός.

* Δεν ευνοούνται οι πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των λαών. Η υπερε­κτίμηση, εξάλλου, των εθνικών αρετών και αξιών ενός έθνους οδηγεί στην υπο­τίμηση των πολιτιστικών αξιών των άλλων λαών, με αποτέλεσμα να δυσχεραί­νεται η ανταλλαγή των πολιτιστικών στοιχείων και να οδηγούνται οι κοινωνίες σε πολιτιστικό απομονωτισμό.

* Πολλά έθνη περιθωριοποιούνται, με αποτέλεσμα να αποκλείεται η συμ­μετοχή τους στην παγκόσμια δημιουργία.

Τρόποι αντιμετώπισης

Το φαινόμενο του ακραίου εθνικισμού στις μέρες μας παίρνει όλο και μεγα­λύτερες διαστάσεις, γι' αυτό και επιβάλλεται η άμεση αντιμετώπιση του. Υπο­δεικνύουμε τους κυριότερους τρόπους αντιμετώπισης του:

 — Σωστή παιδεία. Η εκπαίδευση να παρουσιάζει τις παραδοσιακές αξίες με ορθό τρόπο και στην πραγματική τους διάσταση· να είναι μεν εθνική αλλά χωρίς υπερβολές και ακρότητες. Να βοηθάει τους νέους να φτάσουν στην εθνι­κή αυτογνωσία και να τους οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι οι πολιτισμοί είναι συμπληρωματικοί και κανένα έθνος δε δικαιούται να πιστεύει στην πολιτιστική του αυτάρκεια.

- — Εξυγίανση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Να αποφεύγουν την εθνικι­στική προπαγάνδα και η προβολή προγραμμάτων να αποβλέπει στην καλλιέρ­γεια πνεύματος ορθού πατριωτισμού.

— Υιοθέτηση διαλόγου για την επίλυση των διαφορών, που παρουσιάζο­νται συνήθως σε όμορα κράτη.

- — Τόνωση των ανθρωπιστικών αξιών. Τα άτομα οφείλουν να αναθεωρή­σουν τις αξίες της ζωής, να γίνουν ειλικρινή, ανιδιοτελή, να τηρούν το μέτρο, να διαμορφώσουν ηθική συνείδηση και να εκλαμβάνουν τον άνθρωπο ως συνάν­θρωπο.

— Η πολιτεία να αποθαρρύνει τη δημιουργία εθνικιστικών ομάδων και να

επαγρυπνεί για την πρόληψη ή καταστολή των βιοπραγιών εναντίον ατόμων άλλων εθνών.

Οι πολιτικοί ηγέτες να συνειδητοποιήσουν ότι οφείλουν να αποφεύγουν το λαϊκισμό, την αρχομανία, τον πολιτικό αμοραλισμό και τη με κάθε τρόπο αναρρίχηση στην εξουσία.

— Οι λαοί να προσπαθήσουν να αποφύγουν τον προστατευτισμό των με­γάλων δυνάμεων. Μόνο τότε θα μπορέσουν να ασκήσουν αυτοδύναμη εξωτερι­κή πολιτική και οι όποιες επιλογές θα εκπορεύονται από τον ίδιο το λαό. Με τον τρόπο αυτό θα αποφευχθεί η προπαγάνδα των ισχυρών κρατών που. υιο­θετώντας την αντίληψη του «διαίρει και βασίλευε», καλλιεργούν εθνικιστικές τάσεις.

— Οι κοινωνικοί φορείς, όπως είναι η οικογένεια, οι διάφοροι πολιτιστικοί σύλλογοι, οι σύλλογοι ειρήνης, καθώς και οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, οφεί­λουν να αγωνίζονται για την ορθή αντιμετώπιση της έννοιας του έθνους, να προωθούν τη συνεργασία μεταξύ των λαών και να καταδεικνύουν τις φοβερές συνέπειες του εθνικισμού.

— Τέλος, τα ίδια τα άτομα να ασκούν κριτική, να αυτοκυριαρχούνται και να μη δέχονται αβασάνιστα τις διάφορες θεωρίες. Με τον τρόπο αυτό θα κα­τορθώσουν να αποφύγουν τη χειραγώγηση και την ετεροκατεύθυνση, γιατί θα υπακούουν στη λογική τους και όχι στο προβαλλόμενο σύνθημα.

Σχετικό θέμα

ΣΥΝΕΚΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

Το στοιχείο που κατά κύριο λόγο προσδιορίζει τις διαρκέστερες και ιστορι­κά σημαντικές ανθρώπινες κοινότητες δεν είναι ούτε η εγκατάσταση στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, ούτε οι διαρκώς μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες και τα συναφή συμφέροντα. Κατά κύριο λόγο οι κοινότητες σχηματίζονται από τα κοινά πολιτιστικά στοιχεία, τις κοινές αντιλήψεις για βασικές αξίες, θρησκευτικές, κοινωνικές, αισθητικές, που αποκρυσταλλώνονται στην κοινή πα­ράδοση, στους κοινούς μύθους, στο κοινό ήθος, σε ένα σύνολο από όμοιες ψυ­χικές αντιδράσεις. Διαρκείας και ιστορικής σημασίας είναι έτσι μόνο οι πολιτι­στικές κοινότητες.

Αυτή η αρχή ισχύει για τους ιστορικούς χρόνους. Αντίθετα το στοιχείο που συνέχει τις προϊστορικές κοινωνίες ήταν καθαρά βιολογικό, όπως συμβαίνει και στα είδη των ζώων. Αργότερα ίσως να προστέθηκε για τον πρωτόγονο άνθρω­πο και το στοιχείο του χώρου. Όσο όμως διαφοροποιούνταν οι άνθρωπος απο τα ζώα, τόσο η ενότητα μεταξύ τους άρχισε να στηρίζεται ολοένα περισσότερο σε μη υλικά στοιχεία -την κοινή λατρεία, τις κοινές παραδόσεις, τα κοινά έθιμα την κοινή γλώσσα-, δηλαδή στοιχεία, όχι πια βιολογικά ή γενικώς υλικά, άλλα πνευματικά, πολιτιστικά.

Ενώ όμως στο πολιτιστικό πεδίο φωλιάζει η ενότητα των ιστορικών κοινω­νιών, δεν παύουν να υπάρχουν και τα βιολογικά ή και τα γεωγραφικά στοιχεία συνοχής, μόνο που καθίστανται πια στοιχεία υπηρετικά της πολιτιστικής κοινότητας. Επίσης παρατηρείται ότι, ενώ τα βιολογικά στοιχεία συγχέονται, διότι παρατηρούνται παντού στη γη μίξεις φυλών, σε σημείο που κατ' ουσίαν καμία ιστορική φυλή να μην είναι βιολογικά καθαρή - πράγμα αντίθετο από ό,τι συμβαίνει στο ζωικό βασίλειο, απάνω από αυτήν τη γενική βιολογική σύγχυση, αποκρυσταλλώνονται και γίνονται αποφασιστικές για την πορεία των ανθρώ­πων οι πολιτιστικές ενότητες.

Σήμερα επιβούν ακόμη βιολογικοί διαχωρισμοί -διάκριση λευκής και κί­τρινης, λευκής και χαμιτικής φυλής-, αλλά μπορεί κανείς να προβλέψει και αυ­τών την τελική, σε απώτερους αιώνες, σύγχυση- είναι μάλιστα ολοφάνερη η διαπήδηση ολόκληρων εθνικών μονάδων από ένα ανθρώπινο γένος σε άλλο - (π.χ. οι Ιάπωνες στον κόσμο των λευκών), θα τείνει όμως τότε να κυριαρχήσει κατά τρόπο, θα έλεγα σχεδόν αποκλειστικό, το πολιτιστικό στοιχείο.

Σήμερα όλα τα έθνη, που ασφαλώς προέρχονται από πολλούς φυλετικούς βιολογικούς συνδυασμούς, διακρίνονται από τα πολιτιστικά τους στοιχεία, την κοινή γλώσσα, την κοινή θρησκεία, παρ' όλες τις δυνατές ειδικότερες εσωτερι­κές διαφοροποιήσεις σε αυτά τα στοιχεία ακριβώς. Τα έθνη των ιστορικών χρό­νων, των πενήντα τουλάχιστον τελευταίων αιώνων αποτελούν πολιτιστικές κοι­νότητες.

Κωνσταντίνος Τσάτσος, ,τερ. ΕΥΘΥΝΗ, τ. 61,1977

Η εθνική μας παράδοση

Το εθνικό ιδανικό εξακολουθεί να ακμάζει στον καιρό μας και θα ήταν έσχατη πλάνη και μωρία να παραιτηθούμε εμείς από την εθνική μας παράδοση. Και μάλιστα μια παράδοση που είναι η αρχαιότερη της Ευρώπης, που γαλού­χησε και ανάθρεψε άλλους λαούς, Λατίνους και Σλάβους, και εξακολουθεί να ακτινοβολεί με τους ανεξάντλητους πνευματικούς θησαυρούς της πολύ πέρα από τα σύνορα μας.

Η ίδια η πολυμέρεια της, ο πολυσύνθετος χαρακτήρας της και ο πλούτος των τάσεων της - είτε φτάνει ως εμάς σαν κλασικός ανθρωπισμός, είτε σαν χρι­στιανική πηγή έξαρσης και αγάπης, είτε σαν τέχνη, σαν ήθος, σαν λαϊκός πολι­τισμός ή σαν ηρωικό, φιλελεύθερο ξέσπασμα του Εικοσιένα - της δίνουν μιαν αξία μοναδική, ανυπολόγιστη. Από κει θα αντλήσουμε πνευματικές δυνάμεις, για να υπάρξουμε και για να προχωρήσουμε, ως λαός ελεύθερος και ψυχικά αυ­τοδύναμος, όποιοι κι αν είναι οι δρόμοι που μας επιφυλάσσει η Ιστορία.

Πολλά πράγματα αλλάζουν γοργά στη ζωή μας και περισσότερα ίσως αλλάξουν στους καιρούς που έρχονται, αλλά ο Ελληνισμός πρέπει μέσα μας να διατηρηθεί μ' όλο τον το σφρίγος και το φως τον, αν δε θέλουμε να πέσουμε στη διάλυση και στην αχρηστία ενός μηδενιστικού κοσμοπολιτισμού, που ήδη χτυπά την πόρτα μας.

Το να καλλιεργήσουμε την εθνική μας προσωπικότητα δε σημαίνει πως επι­τρέπεται να αρνιόμαστε τυφλά ή να περιφρονούμε τις προσωπικότητες των  ανθρώπινων ομίλων. Όλα τα έθνη είναι σεβαστά και όλα έχουν κάτι αγαθό και ωραίο να προσφέρουν στον πολιτισμό. Κανένα έθνος, εξάλλου, ούτε μεγάλο ούτε μέγιστο, δεν μπορεί πια να υπάρξει κλεισμένο με αυταρέσκεια στον εαυτό του αι αποστρέφοντας το πρόσωπο από τον υπόλοιπο κόσμο. Η αλληλεξάρτηση των λαών εντείνεται ολοένα και μαζί αυξάνει και η ανάγκη της ειρηνικής συμ­βίωσης και συνεργασίας.

Είναι καιρός να αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε ότι η ίδια η εθνική μας πα­ράδοση με τα δύο μεγάλα προαιώνια ρεύματα της, το ανθρωπιστικό και το χρι­στιανικό, μας κατευθύνει προς ένα ιδανικό πανανθρώπινης αδελφοσύνης, αν θέλουμε να είμαστε συνεπείς με τα διδάγματα της και ειλικρινείς με τον εαυτό μας. Ό,τι είναι λοιπόν σοβινισμός, μισαλλοδοξία, εθνική προκατάληψη, πρέπει να βγει οριστικά από την ψυχή των νέων γενεών. Ας προσπαθήσουμε να μετα­δώσουμε στους νέους το όραμα ενός Ελληνισμού ελεύθερου, φωτεινού και αν­θρώπινου, που λυτρώθηκε από τις ψυχώσεις των περασμένων εποχών και ατε­νίζει τον κόσμο με αγάπη.

Ο τόπος ωρίμασε αρκετοί, ώστε μπορούμε πια να του πούμε ότι ο φανατισμός -κάθε φανατισμός- δεν είναι αρετή, που να υπερηφανεύεται κανείς γι' αυτήν, καθώς νομίζουν ακόμα αρκετοί συμπατριώτες μας. Είναι ψυχική αρρώστια, που πρέπει να την ξεπεράσουμε, για να δώσουμε στην εθνική μας υπόσταση όλη της την αξία και όλο της το βάθος.

Γιώογος Θεοτοκάς, ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ.

ΘΕΜΑ: ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Στη σημερινή εποχή, κυρίως μετά τις τελευταίες εξελίξεις, μεταβολές και ανακατατάξεις που σημειώθηκαν στον ευρύτερο ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο χώρο, παρατηρείται μια ιδιαίτερα έντονη έξαρση του φαινομένου του εθνικισμού.

Αφού ορίσετε την έννοια του εθνικισμού, να επισημάνετε:

α) Τις αιτίες που γεννούν αυτό το φαινόμενο, καθώς επίσης τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία του.

β) Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι κίνδυνοι από τη μεγάλη έξαρση του εθνικισμού στις μέρες μας σε παγκόσμιο επίπεδο και με ποιους τρόπους μπορούν ν’  αντιμετωπιστούν έγκαιρα;

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ:

                Προσέγγιση της έννοιας του εθνικισμού μέσα στα πλαίσια της σημερινής πραγματικότητας.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ:

                Ο εθνικισμός απαντάται τον προηγούμενο αιώνα, τότε που όλα σχεδόν τα έθνη προσπαθούσαν να μορφοποιηθούν σε κράτη, διασφαλίζοντας το ζωτικό τους χώρο. Αποτέλεσμα του εθνικιστικού αυτού κλίματος που επικράτησε ήταν οι συγκρούσεις μεταξύ των κρατών, με αποκορύφωμα τους δύο παγκόσμιους πολέμους.

ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ:

                Σήμερα συντελούνται σημαντικές αλλαγές τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον παγκόσμιο χώρο. Αυτές οι αλλαγές, μεταβολές και ανακατατάξεις έχουν ως θετική συνέπεια την επικοινωνία και τη συνεργασία μεταξύ των λαών. Όμως, από την άλλη πλευρά οδηγούν και σε προστριβές που παίρνουν τη μορφή ένοπλων συγκρούσεων. Έτσι έχει δημιουργηθεί στις μέρες μας το πρόσφορο κλίμα για την ανάδυση του εθνικισμού.

ΟΡΙΣΜΟΣ:

                Λέγοντας εθνικισμό εννοούμε την υπερβολική προσήλωση στο έθνος, στα εθνικά ιδανικά, που χαρακτηρίζεται από τάση για εκμετάλλευση, για υποδούλωση των ατόμων στο κράτος και πολλές φορές για επικράτηση σε βάρος άλλων εθνών.

ΕΡΩΤΗΜΑ Α:

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ:

1. Η δημιουργία πολυεθνικών κρατών για λόγους εξυπηρέτησης πολιτικών σκοπιμοτήτων. πολλές φορές λαοί διαφορετικοί μεταξύ τους αναγκάστηκαν με Την άσκηση βίας ν’  αποτελέσουν ένα κράτος, γεγονός που είχε δυσάρεστες συνέπειες όπως αναδεικνύεται από τη σημερινή πραγματικότητα.

2. Η ύπαρξη μειονοτήτων, φαινόμενο στενά συνδεδεμένο με τη δημιουργία πολυεθνικών κρατών. Η συχνή καταπάτηση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων αυτών οδήγησε στην έξαρση του εθνικισμού, μέσω του οποίου επιδιώκεται αυτοδιάθεση, δημιουργία ανεξάρτητων κρατών ή ένωση με κάποιο γειτονικό κράτος ομοεθνές.

3. Η κοινωνική ανισότητα, η αδικία, η καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων εξαπατούν το εθνικιστικό πνεύμα και καταρρίπτουν το όραμα των ανθρώπων για τη δημιουργία ενός κόσμου δικαιοσύνης, ειρήνης, συνεργασίας.

4. Ο χωρισμός του κόσμου σε ανεπτυγμένες και υπανάπτυκτα κράτη καθώς και η πολιτική εκμετάλλευσης των οικονομικά αδύνατων χωρών συντελεί στην καλλιέργεια του φαινομένου του εθνικισμού.

5. Η εμφάνιση σε πολλές χώρες στη σημερινή εποχή ιδεολογιών που στρέφονται εναντίον άλλων ανθρώπων και λαών όπως του ρατσισμού, ενισχύουν τον εθνικισμό με τη μορφή του σοβινισμού.

6. Συμφέροντα πολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά υποθάλπουν την κατάσταση αυτή και καλλιεργούν έντεχνα το εθνικιστικό πνεύμα.

7. Μια τελευταία αιτία θα πρέπει να την αναζητήσουμε στο ιστορικό φαινόμενο της αποικιοκρατίας, που σήμερα εκφράζεται με την οικονομική διείσδυση και έλεγχο των χωρών, κυρίως του τρίτου κόσμου.

8. μετανάστευση, εγκληματικότητα, ανασφάλεια.

9. Η πολιτεία προσπαθεί κάποιες φορές να αποπροσανατολίσει τους πολίτες από ουσιαστικότερα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα.

ΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ:

1. Βοηθά στην αναβίωση της παράδοσης, των εθνικών αξιών και αρετών. Καλλιεργεί την εθνική γλώσσα, τονίζει τη σημασία της γνωριμίας και της γνώσης της ιστορίας του κάθε λαού.

2. Θωρακίζει εσωτερικά το κάθε κράτος ενισχύοντας την ικανότητα αντίστασης του απέναντι σε εξωτερικούς εχθρούς.

3. Στρέφει το ενδιαφέρον των ανθρώπων στην εθνική ανάπτυξη και ευημερία, απομακρύνοντάς τους από το στοιχείο της ξενομανίας.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Το φαινόμενο του εθνικισμού οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα, μόνο όταν συμβάλλει στην καλλιέργεια της φιλοπατρίας χωρίς να αποκτά τη μορφή του σοβινισμού και να στρέφεται, χρησιμοποιώντας βία, εναντίον άλλων κρατών.

ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ:

1. Προκαλεί πάθη, φανατισμό και μίση μεταξύ των κρατών, που συχνά οδηγούν σε συγκρούσεις.

2. Όταν ο εθνικισμός είναι άκρατος, υπερεκτιμά το συγκεκριμένο έθνος τις εθνικές αξίες και αρετές, ενώ υποτιμά τις αξίες των άλλων εθνών.

3. Πολλές φορές στοχεύει στην υποδούλωση των άλλων κρατών, εκδηλώνοντας έτσι το στοιχείο του μεγαλοϊδεατισμού και τις επέκτασης που υποκρύπτει μέσα του.

4. Δεν επιτυγχάνεται η ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων.

5. Απορρίπτει τη δυνατότητα ευνοϊκής αντιμετώπισης των διεθνιστικών προβλημάτων.

6. Απομόνωση

Γενικά δυναμιτίζει τις αρμονικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και κρατών, καθιστώντας εύθραυστη την παγκόσμια ειρήνη.

ΕΡΩΤΗΜΑ Β:

ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΑΡΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ:

Ο εθνικισμός, κατά γενική ομολογία, στη σημερινή εποχή έχει γνωρίσει μεγάλη έξαρση που εκδηλώνεται με τη μορφή, κυρίως, πολεμικών συγκρούσεων.

Ήδη σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και ειδικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο ο εθνικισμός έχει επιφέρει μεγάλη αναστάτωση και επικρατεί μια επικίνδυνη ρευστότητα, όσον αφορά την εξέλιξη των γεγονότων. Το κλίμα αυτό της αποσταθεροποίησης μπορεί να οδηγήσει σε μια γενική ανάφλεξη, ξεκινώντας από περιοχές ιδιαίτερα ευαίσθητες και με πολλές ιδιαιτερότητες. Χαρακτηριστικό είναι το πρόσφατο παράδειγμα του πολέμου στο Ιράκ. Όπως

γίνεται λοιπόν κατανοητό οι κίνδυνοι είναι πολλοί τόσο για τη διατήρηση της συνεργασίας, της επικοινωνίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων όσο και για την αρμονική και ειρηνική συνύπαρξή τους.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

1. Θα πρέπει να καλλιεργηθεί η έννοια της εθνότητας ως έκφραση της φιλοπατρίας, της συνειδητοποίησης και γνώσης της εθνικής ταυτότητας, καταγωγής και πολιτιστικής παράδοσης.

2. Ταυτόχρονα πρέπει να καλλιεργηθούν και οι έννοιες του διεθνισμού, της ανταλλαγής σε όλους τους τομείς που μπορούν  να φέρουν σε επαφή τους ανθρώπους και να τους οδηγήσουν σε συνεργασία.

3. Θα πρέπει να επικρατήσει ο διάλογος σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο ως μοναδικό μέσο επίλυσης όλων των διαφορών.

4. Επιβάλλεται να συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι πως οι επεκτατικές βλέψεις σε βάρος άλλων κρατών, οι πολεμικές συγκρούσεις και οποιαδήποτε άλλη εκδήλωση του εθνικισμού δε συμβάλλουν στην πρόοδο και στην ευημερία. Δεν αποτελούν το σωστό τρόπο επίτευξης κανενός σκοπού, αλλά δημιουργούν «πληγές» στο σώμα του παγκόσμιου οργανισμού.

5. Απαιτείται, κυρίως στη σημερινή εποχή, να γίνονται σεβαστά από όλους τα ανθρώπινα δικαιώματα και γενικά να καλλιεργηθούν οι αρχές του ανθρωπισμού.

6. Η παιδεία και οι πνευματικοί άνθρωποι μπορούν να βοηθήσουν στην αποκλιμάκωση του φαινομένου του εθνικισμού.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:

                Επιτακτική ανάγκη αποτελεί στη σημερινή πραγματικότητα η αντιμετώπιση του φαινομένου του εθνικισμού για την εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης.