ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ



Η πολιτιστική κληρονομιά μας σε...(ά)ζενα χέρια
Πολλή συζήτηση γίνεται για τα ονομαζόμενα «Ελγίνεια», δηλ. τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, που μεταφέρθηκαν κι εκτίθενται στο Μουσείο του Λονδίνου. Μια ιστορική αναδρομή θα βοηθήσει στην κατανόηση της «περιπέτειας» τους. Ο ΤΗοιταδ Βπυεβ, έβδομος κόμης του Είαίη, ήταν πρεσβευτής της Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη. Επιθυμία του ήταν να θέσει τον εαυτό του στην υπηρεσία των τεχνών και των ελληνικών αρχαιοτήτων. Δημιούργησε γι' αυτόν το σκοπό ομάδα από ζωγράφους, αρχαιολόγους και γλύπτες. Η τοπική τουρκική διοίκηση επέτρεψε στους καλλιτέχνες να κάνουν σχέδια, ακόμη και να στήσουν σκαλωσιές, προκειμένου να μελετήσουν από κοντά τα γλυπτά του Παρθενώνα. Τα γλυπτά του ναού άρχισαν να κατεβαίνουν απ' τη θέση τους κι ο Είαίη τότε αποφάσισε τη λεηλασία του μνημείου. Μάλιστα το 1806 αποσπάστηκε μια Καρυάτιδα, μια γωνία του Ερεχθείου, τμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα, πολλές επιγραφές, αγγεία κ.ά. Το 1821 ο Αγώνας για την απελευθέρωση έδωσε τέλος στη λεηλασία αυτή.
Με το πέρασμα των χρόνων, τα μάρμαρα επηρέασαν τη ζωή των Βρετανών. Εκκλησίες, κτήρια χτίστηκαν σε κλασικό αρχαιοελληνικό ρυθμό. Ο ΕΙαίη επιχείρησε να πουλήσει τα μάρμαρα στην κυβέρνηση, αλλά το ποσό που ζήτησε ήταν πολύ υψηλό μ' αποτέλεσμα να του αρνηθούν. Τελικά τα μάρμαρα πουλήθηκαν στη βρετανική κυβέρνηση και μεταφέρθηκαν αμέσως στο Βρετανικό Μουσείο, όπου δημιουργήθηκε ειδικός εκθεσιακός χώρος.
Πολλά δεινά υπέστησαν τα μάρμαρά ΜΑΣ στη διάρκεια της κατοχής τους απ' τους Βρετανούς. Κατά τον καθαρισμό τους το 1932, οι υπάλληλοι του μουσείου, χωρίς να έχουν επίσημη έγκριση, χρησιμοποίησαν χάλκινα εργαλεία για να τα κάνουν πιο «λευκά» για λόγους διαφημιστικούς! Όμως, η «βρωμιά» ήταν το κίτρινο χρώμα που παίρνει το μάρμαρο απ' την οξείδωση της επιφάνειάς του στη διάρκεια των αιώνων. Έτσι, μερικά πολύ σημαντικά κομμάτια έχουν υποστεί σοβαρές ζημιές.
Απ' το 1982, όταν υπουργός Πολιτισμού ήταν η Μελίνα Μερκούρη, μέχρι σήμερα τίθεται επισήμως στα αρμόδια όργανα της ϋΝΕ5£Ο η επίσημη ελληνική θέση, που απαιτεί την επιστροφή των μαρμάρων.
Τα βρετανικά επιχειρήματα κατά της επιστροφής των μαρμάρων είναι τα εξής:
■=> αγοράστηκαν νόμιμα απ' τους Τούρκους βάσει νόμιμου εγγράφου,
■=> σκοπός ήταν η διάσωση τους απ' την καθολική καταστροφή,
■=> την περίοδο εκείνη οι Έλληνες αδιαφορούσαν για την τύχη των
αρχαιολογικών τους θησαυρών, ■=> το επίπεδο μόλυνσης της ατμόσφαιρας στην Αθήνα σύντομα θα
κατέστρεφε τα μάρμαρα, ■=> η επιστροφή των μαρμάρων θα δημιουργούσε προηγούμενο και γι' άλλες
τέτοιες διεκδικήσεις. Αντεπειχηρηματολογία: ■=> αγοράστηκαν νόμιμα: το επιχείρημα αυτό δεν πείθει, διότι
οποιαδήποτε αγορά απ' τον κατακτητή μιας χώρας ισοδυναμεί με
ΚΛΕΠΤΑΠΟΔΟΧΗ. Επίσης, δεν έχει επαληθευτεί ότι εδόθη
σουλτανική άδεια,
■=> απομακρύνθηκαν για να σωθούν απ' την καταστροφή: ο Είαίη προκάλεσε σοβαρότατες ζημιές στον Παρθενώνα, όταν πάνω στην προσπάθειά του να πάρει όσο το δυνατόν περισσότερα, πριόνισε ορισμένα γλυπτά, ώστε να μειώσει το βάρος τους και να διευκολύνει τη μεταφορά τους,
■=> οι Έλληνες αδιαφορούσαν: οι Αθηναίοι θρηνούσαν την καταστροφή των αρχαιοτήτων τους και κατηγορούσαν τους Τούρκους που επέτρεψαν στους ξένους να κάνουν μια τέτοια λεηλασία. Πέρα απ' αυτό, είναι μάλλον σίγουρο ότι μια ελληνική αντίδραση θα καταπνιγόταν βίαια απ' τους Τούρκους,
■=> οι Έλληνες, όπου Γης, απαιτούν τα μάρμαρα πίσω, γιατί στην Αθήνα βρίσκεται το μουσείο όπου ανήκουν κι αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς,
■=> αποτελεί χρέος των Βρετανών απέναντι στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά η αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής συνοχής του Παρθενώνα,
■=> οι διασωσμένες αρχαιότητες στον ελληνικό χώρο μαρτυρούν το σεβασμό, με τον οποίο αντιμετώπιζαν τα μνημεία οι άμεσοι πρόγονοί μας,
■=> η επιστροφή των ελληνικών μαρμάρων ή άλλη τέτοια παρόμοια περίσταση θα ήταν προς όφελος του δικαίου, της ισοτιμίας και του σεβασμού, που πρέπει να επικρατούν μεταξύ των κρατών στο πλαίσιο του νέου παγκόσμιου πολιτισμού.



Εκπαιδευτικά προγράμματα μουσείων
Τα μουσεία είναι ιδρύματα στην υπηρεσία της κοινωνίας, ανοιχτά στο κοινό, που συλλέγουν, που συντηρούν, τεκμηριώνουν, ερευνούν, επικοινωνούν, εκθέτουν. Σκοπός τους είναι η εκπαίδευση, η μελέτη, η ψυχαγωγία.
Αντικείμενο τους αποτελεί οποιαδήποτε υλική μαρτυρία του ανθρώπου σ' ανθρωπογενές περιβάλλον καθώς και του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτά μπορεί να είναι δημιουργήματα που αφορούν τις πνευματικές του ανάγκες (έργα τέχνης: εικόνα, λόγος, ήχος) καθώς και έργα επιβίωσης (π.χ. μουσεία τεχνολογίας: κατοικία, συγκοινωνία, επικοινωνία κ.ά.).
Στην αρχαιότητα ονομαζόταν μουσείο ο ναός των μουσών, δηλ. ο τόπος όπου έμεναν οι Μούσες και κατ' επέκταση κάθε τόπος που βρισκόταν υπό την προστασία των Μουσών. Τον 3ο π.Χ. αιώνα το πιο γνωστό μουσείο ήταν το Μουσείο των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια, όπου ζούσε κι εργαζόταν ένας όμιλος σοφών. Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας συμπεριλαμβανόταν σ' αυτό. Την απαρχή ενός μουσείου συνήθως αποτελούσαν στην αρχαιότητα διάφορες ιδιωτικές συλλογές, που είχαν σχέση με την οικονομική ευημερία και την κοινωνική προβολή μεμονωμένων προσώπων.
Το μουσείο, έτσι όπως εξελίχθηκε, ίσως να συνετέλεσε ως παρακαταθήκη πληροφοριών, μπορεί ν' αναβάθμισε μια περιοχή, μπορεί να έγινε χώρος διακίνησης τουριστών, όμως δεν επιτέλεσε εκπαιδευτικό έργο για τα πλατύτερα κοινωνικά στρώματα. Την τελευταία εικοσαετία μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε, από στοιχεία κοινωνικής πολιτικής που διαμορφώνουν ένα ρόλο του μουσείου, περισσότερο ενεργητικό και ζωντανό. Παρόλα αυτά, εξακολουθεί να είναι πρόβλημα ο τρόπος επίσκεψης στο μουσείο κι όχι η επίσκεψη αυτή καθεαυτή. Κι αν θεωρήσουμε δεδομένο ότι οι ενήλικες επιλέγουν το μουσείο που θα επισκεφτούν, δε συμβαίνει το ίδιο με τα παιδιά.
Τα παιδιά συνήθως πηγαίνουν στο μουσείο με πρωτοβουλία των γονιών ή των δασκάλων τους, οι οποίοι υποδεικνύουν παράλληλα με το πού και το πώς, το γιατί και το πότε.
Αυτό έχει ως συνέπεια οι επισκέψεις, και κυρίως οι λεγόμενες «σχολικές», στο μουσείο να είναι μια δυσάρεστη ή αδιάφορη εμπειρία για τους μαθητές κι ανεπιθύμητη για τους δασκάλους. Έτσι είναι επόμενο να μην επιδιώκουν οι εκπαιδευτικοί τις εξωσχολικές δραστηριότητες, να τις αποφεύγουν και να ρίχνουν τις αποτυχίες στα παιδιά που δεν ενδιαφέρονται.
Είναι σίγουρο πάντως πως θα πρέπει ν' αλλάξει ο τρόπος προσέγγισης του μουσείου απ' τις «σχολικές επισκέψεις».
Το μουσείο με τον παραδοσιακό τρόπο επίσκεψης γίνεται χώρος απωθητικός, «μουχλιασμένος», απρόσιτος. Μια κλασική επίσκεψη στο μουσείο χαρακτηρίζεται από παθητικότητα. Η αλληλεπίδραση του παιδιού ή του ενηλίκου με το έκθεμα / αντικείμενο παραμένει στο επίπεδο της απλής παρατήρησης ή στην περίπτωση της ξενάγησης, στο επίπεδο του βομβαρδισμού πληροφοριών μ' αμφίβολα και μη μόνιμα αποτελέσματα. Η εναλλακτική πρόταση επίσκεψης στο μουσείο (κυρίως για τα παιδιά) έχει απασχολήσει κυρίως τους φορείς που υποστηρίζουν τα μουσεία (Ι£0Μ, ΙητβΓηατίοηαΙ £ουηοίί οί Μυδβυιηδ, ϋΝΕ5£0 κλπ.) αλλά και τα ίδια τα μουσεία.
Στην Ελλάδα, η προσπάθεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων ξεκίνησε το 1979 απ' το Μουσείο Μπενάκη και συνεχώς επεκτείνεται σε πάρα πολλά μουσεία της Αθήνας και της επαρχίας. Το μουσείο που ασχολείται, κατεξοχήν μ' εκπαιδευτικά προγράμματα είναι το «Ελληνικό Παιδικό Μουσείο».
Η καλύτερη πρόταση είναι να οργανωθεί απ' το Δημόσιο Σχολείο ένα πρόγραμμα, ώστε να μην πηγαίνουν όλοι «παντού» κάθε χρόνο, αλλά για κάθε τάξη (ηλικία) να επιλέγεται ο καλύτερος χώρος - μουσείο ως προς το γνωστικό αντικείμενο που μας πληροφορεί κι έτσι να μην έχουμε επαναλήψεις, γενικές επισκέψεις, πλήξη κι όχι αποτελεσματικότητα.





ΜΝΗΜΕΙΑ

Ορισμός
Μνημείο είναι ένα μεμονωμένο κτίσμα ή σύνολο κτισμάτων που έχουν διασωθεί και διατηρηθεί από παλαιότερη εποχή, συνδέονται με την ιστορία της χώρας μας και παρουσιάζουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον.


Η λειτουργία των μνημείων
Η λέξη «μνημείο» προέρχεται απ' το αρχαίο ρήμα μιμνήσκω, που σημαίνει «υπενθυμίζω». Πράγματι, τα μνημεία είναι μνήμη και κυρίως υπόμνηση (υπενθύμιση). Μνήμη γιατί με χαρακτηριστικά τους, με τη χρησιμότητα που είχαν ή έχουν, με τις γνώσεις μας γι' αυτά, με τις παραδόσεις, τους μύθους και τους θρύλους που υπάρχουν γι' αυτά διατηρούν μνήμες από παλιότερες μορφές ζωής. Υπόμνηση γιατί με την παρουσία τους μας υπενθυμίζουν τη σημαντική συμβολή που είχαν όσοι έζησαν πριν από εμάς στην εξέλιξη του πολιτισμού και το χρέος μας να σεβαστούμε τα δημιουργήματά τους, να τα διατηρήσουμε και να συνεχίσουμε το έργο τους. ® Τα μνημεία είναι δημιουργήματα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια ορισμένη εποχή. Εκφράζουν τις αξίες, τις αντιλήψεις, τα ιδεώδη, την αισθητική των ανθρώπων που τα δημιούργησαν, τις λατρευτικές τους συνήθειες, τις ασχολίες τους, τις οικονομικές τους δραστηριότητες, τις τεχνικές τους γνώσεις και δυνατότητες, τα επιτεύγματά τους, την ιδιαιτερότητά τους και, γενικότερα, τον τρόπο ζωής τους. Είναι, συνεπώς, αξιόπιστη ιστορική πηγή. ® Τα μνημεία, ως επί το πλείστον, είναι έργα τέχνης, γι' αυτό προσφέρουν κι αισθητική απόλαυση, τόσο απαραίτητη στο σύγχρονο κόσμο, λόγω της τυποποίησης και της ομοιομορφίας που επικρατεί. ® Τα μνημεία ως εθνική κληρονομιά συμβάλλουν στη διαμόρφωση και στην
τόνωση της εθνικής συνείδησης. ® Τα μνημεία συμπληρώνουν τη φυσική ομορφιά, την αναδεικνύουν κι
αναδεικνύονται απ' αυτή. ® Όσο πιο λαμπρός είναι ο πολιτισμός που τα δημιούργησε, τόσο πιο μεγάλη είναι η ακτινοβολία κι η επίδρασή τους στη μεταγενέστερη αρχιτεκτονική και γενικότερα στην καλλιτεχνική δημιουργία. ® Πολλά μνημεία μπορεί να ξαναμπούν στη ζωή μας και να χρησιμοποιηθούν, ανάλογα με το είδος τους ή τις δυνατότητες που προσφέρουν (για θεατρικές παραστάσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, θρησκευτικές τελετές). Άλλωστε, τα μνημεία τονίζουν τον πολιτιστικό χαρακτήρα τέτοιων εκδηλώσεων και δημιουργούν ανάλογη ψυχική ευφορία.
Τι μπορεί να προσφέρει στο σύγχρονο άνθρωπο η επίσκεψη στα ελληνικά μουσεία;
Ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί πολλαπλώς να ωφεληθεί απ' την επίσκεψή του σ' ελληνικά μουσεία.
® Τα εκθέματα των ελληνικών μουσείων δίνουν την ευκαιρία μιας θερμής κι άμεσης συνομιλίας μ' αισθητικές μορφές που δημιουργήθηκαν απ' τις απαρχές του πολιτισμού, καθόρισαν κι επέβαλαν αισθητικούς κανόνες για τις μεταγενέστερες εποχές.
® Η αμεσότητα της επικοινωνίας αυτής, και μάλιστα στο γενέθλιο τόπο των μνημείων, συμβάλλει στην κατανόηση και στην αφομοίωση του ελληνικού πολιτισμού.
® Η συνομιλία με το έργο τέχνης κάνει αληθινή πραγματικότητα το μακρινό ελληνικό παρελθόν.


Πώς πρέπει να προσεγγίζουμε τα μνημεία;
® Πρέπει να προσεγγίζουμε τα μνημεία του τόπου μας έχοντας συνείδηση της εποχής, του κόσμου και του πολιτισμού που τα δημιούργησε.
® Θα παραποιήσουμε τη μοναδικότητά τους, αν προσπαθήσουμε να τα ερμηνεύσουμε με τα δικά μας κριτήρια.
® Θα πρέπει να θαυμάζουμε και να εξετάζουμε τα μνημεία με στοχαστική διάθεση.
® Πρέπει να μας συγκινούν και να μας προκαλούν προβληματισμό για την ανθρώπινη ύπαρξη και τον πολιτισμό.


Πώς στέκονται οι Έλληνες απέναντι στα μνημεία τους;
® Για τα μνημεία του πολιτισμού μας οι Έλληνες απ' τη μια δείχνουν τη λατρεία τους κι απ' την άλλη την άγνοιά τους για την αξία που έχουν. Τα θαυμάζουν, στέκονται μ' ευλάβεια απέναντί τους, τα θεωρούν περιουσία και καύχημά τους, αλλά δε διστάζουν, προκειμένου να ικανοποιήσουν συμφέροντά τους, να τα εκμεταλλευθούν και να τα καταστρέψουν ακόμα.
® Η ανάδειξη κι η διατήρηση των μνημείων θα έπρεπε ν' αποτελεί πολιτική προτεραιότητα. Τα κονδύλια όμως που απαιτούνται για τη συντήρησή τους είναι ανεπαρκή. Δεν υπάρχει κατάλληλη διαμόρφωση όλων των αρχαιολογικών χώρων και τ' αρχαιολογικά ευρήματα δεν εκτίθενται σε σύγχρονα μουσεία. Το προσωπικό των αρχαιολογικών υπηρεσιών είναι ελλιπές. Και το χειρότερο είναι ότι γίνεται ανεκτή η βεβήλωση της ιερότητας των χώρων αυτών με την εμπορευματοποίησή τους από κάθε επιτήδειο.
® Η μεγαλύτερη, ωστόσο, ευθύνη της πολιτείας βρίσκεται στην ελλιπή παιδεία των νέων για τα μνημεία. Δε γνωρίζουν την καλλιτεχνική αξία και την εθνική τους σημασία και πολλές φορές δε νιώθουν την ανάγκη να τα προστατεύσουν.
Αίτια καταστροφής των μνημείων
® Τα μνημεία, όντας εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες και στις δυνάμεις της φύσης, αργά, αλλά σταθερά, φθείρονται κι ερειπώνονται. Κι όσο πιο παλιό είναι ένα μνημείο, τόσο πιο πολλές είναι, συνήθως, οι αλλοιώσεις που εμφανίζει. Βέβαια, οι φθορές που παρουσιάζονται εξαρτώνται απ' την ανθεκτικότητα των υλικών απ' τα οποία είναι κατασκευασμένα.
® Οι άνθρωποι με τη στάση τους απέναντι στα μνημεία μπορούν να επιταχύνουν και να κάνουν μεγαλύτερη τη φθορά τους. Με την πάροδο του χρόνου οι ανάγκες, οι συνήθειες και γενικότερα η ζωή των ατόμων άλλαξαν. Τα περισσότερα μνημεία έπαψαν να είναι χρήσιμα κι εγκαταλείφθηκαν. Η συντήρησή τους δεν ήταν μόνο δαπανηρή, αλλά κι άσκοπη. Γι' αυτό η καταστροφή τους ήταν αναπόφευκτη.
® Χειρότερη, ωστόσο, ήταν η τύχη πολλών μνημείων που ήταν συνδεδεμένα με τις λατρευτικές τελετές μιας θρησκείας, όταν στη θέση της θρησκείας αυτής επικράτησε κάποια άλλη. Τα μνημεία αυτά καταστράφηκαν, καθώς πάνω σ' αυτά ξέσπασε η μανία κι ο θρησκευτικός φανατισμός πιστών του νέου δόγματος. Κι οι βανδαλισμοί ολοκληρώθηκαν απ' τους πολέμους που κατά καιρούς ξέσπασαν και την οργή των εμπόλεμων.
® Σημαντικό αίτιο καταστροφής των μνημείων αποτέλεσαν η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η εσωτερική μετανάστευση κι η διόγκωση του πληθυσμού των αστικών κέντρων (καυσαέρια, μόλυνση κτλ.).
® Σε παλιότερες εποχές ανέχειας και φτώχειας παρατηρήθηκε και το ακραίο φαινόμενο να καταστρέφονται μνημεία, για να χρησιμοποιηθούν τα υλικά κατασκευής τους στην ανέγερση ή στη συντήρηση κατοικιών κι άλλων οικοδομημάτων.
® Το καταστροφικό έργο των ανθρώπων σε βάρος των μνημείων συμπληρώνει η αρχαιοκαπηλία.


Η εκπαιδευτική αξία των μνημείων
® Πρωταρχικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι να φέρει τους μαθητές σ' επαφή με τα πολιτισμικά επιτεύγματα του ανθρώπου, σύγχρονα και παλαιότερα. Λείπει η άμεση σχέση με το παρελθόν, με το χώρο στον οποίο έζησαν οι άνθρωποι που δημιούργησαν τον πολιτισμό μιας ιστορικής περιόδου και με τα δημιουργήματά τους.
® Η επαφή των μαθητών με τα μνημεία τούς βοηθάει να κατανοήσουν την ενότητα εκδηλώσεων της ζωής που φαινομενικά είναι άσχετες. Η εξέταση των μνημείων θα τους κάνει ν' αντιληφθούν την άμεση σχέση που υπάρχει ανάμεσα σ' αυτά και στις συνθήκες της εποχής που τα γέννησε. Έτσι, οι μαθητές οξύνουν την κρίση τους, διαμορφώνουν συνθετική σκέψη και συγκροτούν ολοκληρωμένη άποψη για τη ζωή.
® Διαπιστώνοντας οι μαθητές πως τα χαρακτηριστικά κι η μορφή των μνημείων δε διαφέρουν μόνο από πολιτισμό σε πολιτισμό, αλλά κι από εποχή σ' εποχή, κατανοούν παράλληλα και την έννοια της ιστορικής αλλαγής.
® Οι νέοι αποκτούν μια ολοκληρωμένη εικόνα του εθνικού μας πολιτισμού. Μελετώντας τα μνημεία γνωρίζουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν τον εθνικό μας πολιτισμό και καταλαβαίνουν γιατί τα στοιχεία αυτά, παρά την ποικιλία και τις διαφορές τους από εποχή σ' εποχή, είναι μορφές του ίδιου πολιτισμού, όπως αυτός αναπτύχθηκε κι εξελίχθηκε στη μακρά ιστορία του. Επιπλέον, οι μαθητές είναι σε θέση να διαπιστώσουν τις επιδράσεις που δέχτηκε, αλλά κι άσκησε ο εθνικός μας πολιτισμός σ' άλλους πολιτισμούς, τις διαφορές και τα κοινά στοιχεία που έχει μ' αυτούς.
® Όταν οι μαθητές έρχονται σ' επαφή με τα μνημεία, καλλιεργούν τα αισθητικά τους κριτήρια.


Π ροϋποθέσεις
® Η μελέτη των μνημείων πρέπει να γίνεται συστηματικά. Στο πνεύμα μάλιστα της δημιουργικής κι ολικής μάθησης, καλό είναι να συνδεθεί με τη διδασκαλία άλλων μαθημάτων, ώστε ο μαθητής να συγκροτήσει ολοκληρωμένη άποψη για τα μνημεία και τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουν κι εκφράζουν.
® Ιδιαίτερη σημασία έχει κι ο τρόπος προσέγγισης κι επίσκεψης των μνημείων. Απαιτείται οργανωμένη και προετοιμασμένη επίσκεψη των μνημείων, ώστε οι μαθητές να τα γνωρίζουν καλά, να εμπνέονται απ' αυτά και ν' αποκτούν κίνητρα για έρευνα και μάθηση.
® Πρωτότυπη, αλλά αποτελεσματική είναι κι η πρόταση να υιοθετούνται και ν' αναδεικνύονται απ' τα σχολεία τα μνημεία εκείνα που είναι υποβαθμισμένα κι άγνωστα στο ευρύ κοινό.
® Πολύ σημαντική, όχι μόνο για την ιστορική αλλά και την αισθητική αγωγή των μαθητών, είναι η πολιτιστική ανταλλαγή με γειτονικές μας χώρες και με χώρες - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θ' αναδειχτούν οι κοινές αξίες που ενώνουν τους ανθρώπους και θα καταδειχτούν οι βανδαλισμοί που προκαλούν η μισαλλοδοξία, ο φανατισμός κι ο πόλεμος.