Ν.Ε. ΓΛΩΣΣΑ Β' ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΚΡΙΤΙΚΗ

(Σχεδιάγραμμα)

 «Αν το λάθος και η άγνοια δεν περιόριζαν την αλήθεια, δε θα χρειαζόταν να ασκούμε κριτική»

(Μ. Άντλερ και Τ.Β. Ντόρεν).

Ορισμός

Κριτική είναι ο έλεγχος, η εξέταση και η εκτίμηση ενός έργου, προσώπου, γεγονότος ή κατάστασης, με σκοπό την αξιολόγησή του, τον εντοπισμό των θετικών και αρνητικών πλευρών του και τη διαφώτιση του κοινού, αν πρόκειται για κριτική που ασκείται δημόσια.

Είδη κριτικής

α. Κριτική ως προς το περιεχόμενο: επιστημονική, πολιτική, φιλοσοφική, θρησκευτική,

κοινωνική

β. Κριτική ως προς την ποιότητα: θετική, αρνητική

γ. Κριτική ως προς την πρόθεση: εποικοδομητική / καλοπροαίρετη, κακόβουλη

δ. Κριτική ως προς το πού απευθύνεται: αυτοκριτική, διαπροσωπική, δημόσια

Σημασία κριτικής

Κοινωνικός τομέας:

- συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση του ατόμου, με το αίσθημα της υπευθυνότητας και τη σύναψη ορθών διαπροσωπικών σχέσεων

- αποτρέπει τη μαζοποίηση και τις θλιβερές της συνέπειες

- καλλιεργεί το διάλογο και την ανεκτικότητα, στοιχεία απαραίτητα για την κοινωνική συνοχή και πρόοδο

- δημιουργεί κλίμα ευγενούς άμιλλας

- συντελεί στην ειρηνική επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, στην εξέλιξη και στην εξασφάλιση της κοινωνικής ισορροπίας, με την ενεργό συμμετοχή όλων των πολιτών.

Πολιτικός τομέας:

- στηρίζει τη δημοκρατία, με την κριτική και τον έλεγχο περιορίζονται φαινόμενα αυθαιρεσίας ή λαϊκισμού

- ο πολίτης συμμετέχει ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι, υλοποιώντας τη συμμετοχική δημοκρατία

- σέβεται το συνάνθρωπο, τη διαφορετικότητα των αντιλήψεων, καλλιεργεί παράλληλα το διάλογο και τροφοδοτεί την αντιπαράθεση, που οδηγεί στη σύνθεση και στην ανεύρεση της αλήθειας

- διασφαλίζει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και της έκφρασης, σε συνδυασμό με το σεβασμό της ατομικότητας και της συλλογικότητας, ενώ, παράλληλα, προφυλάσσει από τη μαζοποίηση και την αλλοτρίωση.

Πνευματικός τομέας: - οξύνει το νου, με την εξέταση των προβλημάτων, ωθεί στο γόνιμο προβληματισμό και δίνει κίνητρα για περαιτέρω δημιουργία, αφού, εκτός από την απλή επισήμανση των θετικών ή των αρνητικών, η εποικοδομητική κριτική συνοδεύεται από στοιχεία θετικής αντιπροσφοράς - κρατά τον άνθρωπο σε πνευματική εγρήγορση, με αποτέλεσμα τη διεύρυνση του πνευματικού του ορίζοντα και την πνευματική του ελευθερία

- καταπολεμά τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και το φανατισμό, με την καλλιέργεια της υγιούς αμφισβήτησης, σε συνδυασμό με την τάση για βαθύτερη προσέγγιση του κόσμου και την αναζήτηση της αλήθειας

- οδηγεί στον αυτοπροσδιορισμό του ατόμου, με την αυτοκριτική ως προϋπόθεση της

αυτογνωσίας και της ετερογνωσίας

- διευκολύνει τις επιλογές σε δύσκολες στιγμές της ζωής.

Πολιτισμικός τομέας:

- αντιστέκεται στην πολιτιστική αλλοτρίωση, με τη δημιουργική αφομοίωση ξενόφερτων στοιχείων

- αποδοκιμάζει τα αναχρονιστικά ή σύγχρονα λαθεμένα στοιχεία και ανανεώνει τον πολιτισμό, βασίζοντάς τον σε υγιείς βάσεις

- προάγει τις διάφορες μορφές της τέχνης

Ψυχολογικός τομέας:

- τονώνει την αυτοπεποίθηση του ατόμου, με την επιβεβαίωση και αναγνώριση των πράξεών του

- ικανοποιεί την έμφυτη ανάγκη για επιβεβαίωση και επιβράβευση.

Ηθικός τομέας:

Ηθικοποιεί το άτομο γιατί:

- προβάλλει υγιή πρότυπα, διακρίνει το καλό από το κακό, το ηθικό από το ανήθικο, το δίκαιο από το άδικο

- στο πλαίσιο της ενίσχυσης της κοινωνικής συνείδησης, καλλιεργεί αρετές, όπως την

κατανόηση, την ευθύνη και το σεβασμό του συνανθρώπου.

Αρνητικές επιδράσεις

Όταν η κριτική δεν είναι καλόβουλη και καλοπροαίρετη αλλά ιδιοτελής και παίρνει τη μορφή κολακείας ή συκοφαντίας:

1. αποτελεί προσβολή για τον κριτή και τον κρινόμενο

2. αποθαρρύνει το δημιουργό και τον οδηγεί στην παραίτηση

3. χαλιναγωγεί τη δημιουργική φαντασία

4. παραπλανά και αποπροσανατολίζει το λαό

5. αλλοτριώνει τον άνθρωπο και τον καθιστά έρμαιο των άλλων, όταν ο ίδιος αδυνατεί να διαπιστώσει τις πραγματικές διαστάσεις του αντικειμένου της κριτικής

6. με τη μορφή της κολακείας, καλλιεργεί τον εγωισμό, τον ατομοκεντρισμό και την

αντικοινωνικότητα

7. αποπροσανατολίζει το λαό, διαστρέφει τα πολιτικά ήθη και οδηγεί σε θερμές κοινωνικές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις.

Αίτια απομάκρυνσης από την άσκηση γόνιμης κριτικής σήμερα

- Ζούμε σε μια εποχή όπου επικρατεί η στείρα τεχνοκρατική αντίληψη. Ο άνθρωπος έχει εθιστεί πλέον στις «εύκολες λύσεις», που του παρέχει η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας, και αδιαφορεί για την ηθικοπνευματική του καλλιέργεια και για την προώθηση γόνιμης αμφιβολίας και την άσκηση καλόπιστης κριτικής.

- Η αμφιβολία και η κριτική απορρέουν από μια προσωπικότητα ολοκληρωμένη, η οποία δυστυχώς δεν μπορεί να διαμορφωθεί σήμερα εξαιτίας του βιομηχανοποιημένου τρόπου ζωής.

- Στο πλαίσιο της μηχανοποιημένης και υπερεντατικοποιημένης ζωής του, λόγω των πολλαπλών και αλληλοσυγκρουομένων ρόλων, των καταιγιστικών μηνυμάτων, των ταχύτατων ρυθμών εξέλιξης και των υπεραυξημένων απαιτήσεων, ο άνθρωπος αγχώνεται, πιέζεται και δεν έχει διάθεση για βαθύ εσωτερικό προβληματισμό και πνευματική αναζήτηση.

- Η απουσία κατάλληλης ανθρωπιστικής διαπαιδαγώγησης, εξαιτίας της δυσλειτουργίας των βασικών θεσμών μέσω των οποίων κοινωνικοποιείται το άτομο (κρίση θεσμού οικογένειας, έλλειψη επικοινωνίας μελών, τεχνοκρατική κατεύθυνση στο σχολείο, μηχανισμοί προπαγάνδας και χειραγώγησης από τα ΜΜΕ που κατευθύνουν τη σκέψη του ατόμου), δεν προωθεί την άσκηση ποιοτικής κριτικής και τη γόνιμη αμφιβολία.

- Ο ατομικισμός και η ιδιοτέλεια οδηγούν τον άνθρωπο στην κολακεία και στη γενικότερη αδιαφορία για τα κοινωνικά δρώμενα.

- Ο εγωισμός και η φιλοπρωτία είναι βασική αιτία για την υποτίμηση των άλλων.

- Ο φόβος για την αποκάλυψη των δικών μας αδυναμιών (η επίθεση είναι η καλύτερη άμυνα).

- Στο πνεύμα του σύγχρονου ανταγωνισμού, οι αρνητικές κρίσεις αποτελούν τρόπο εξόντωσης των αντιπάλων.

- Η αδράνεια των ανθρώπων, που αντιδρούν να αναλάβουν νέες ευθύνες, βολεμένοι στην ήδη διαμορφωμένη κατάσταση.

- Ο γοργός ρυθμός των εξελίξεων, όχι μόνον δεν αφήνει περιθώρια ελέγχου, αντίθετα, εντείνει το άγχος για την προσαρμογή στην νέα πραγματικότητα.

- Συχνά, η κριτική παίρνει τη μορφή «κριτική για την κριτική», χωρίς να συνοδεύεται από τεκμηριωμένες θέσεις. Τότε, καταλήγει σε κακοήθεια, προσβολή, προσωπικό κουτσομπολιό και «υπηρετείται» από τον λεγόμενο «κίτρινο τύπο».

Τρόποι – προϋποθέσεις για τη μύηση του ατόμου στη γόνιμη κριτική

Οικογένεια: Στόχος των γονέων να μην είναι μόνον η παροχή υλικών αγαθών στα παιδιά τους -όπως συνηθίζεται σήμερα - αλλά η μετάδοση αληθινών ηθικοπνευματικών αξιών, που οδηγούν το άτομο στην πραγματική ανύψωση και σε υψηλές πνευματικές διεργασίες όπως η άσκηση γόνιμης κριτικής.

- Η προώθηση του γνήσιου διαλόγου εθίζει το νέο στον προβληματισμό, στη δημιουργική ανταλλαγή απόψεων και την εύρεση της αλήθειας.

- Οι πολλοί και αλληλοσυγκρουόμενοι ρόλοι των γονέων σε συνδυασμό με το σημερινό χάσμα των γενεών και την αποξένωση των μελών της οικογένειας περιορίζουν τη μεταξύ τους επικοινωνία, η οποία σίγουρα αποτελεί ερέθισμα για πνευματική εμβάθυνση και γόνιμη απορία.

Σχολείο: Αν δε μάθει το άτομο από μικρή ηλικία να καλλιεργεί το πνεύμα του, αλλά περιχαρακωθεί στη συσσώρευση μόνο συγκεκριμένων γνώσεων για την επαγγελματική του εξασφάλιση, τότε η πνευματικότητά του συνεχώς θα φθίνει. Αναγκαία λοιπόν είναι η αλλαγή πορείας στη μέση εκπαίδευση και η προώθηση της ευρυμάθειας και όχι της άγονης αποστήθισης. Η επαφή με την τέχνη, την παράδοση, τον αθλητισμό και τους πνευματικούς ανθρώπους ήδη μέσα απ' το σχολείο θα οδηγήσει τους νέους σε πνευματική ανάταση και κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης.

ΜΜΕ: Μεγάλη η ευθύνη των λειτουργών τους στην εφαρμογή επαγγελματικής δεοντολογίας από μέρους τους, ώστε να μην επηρεάζονται από κομματικές σκοπιμότητες και να στοχεύουν αποκλειστικά στην πνευματική αποκοίμιση των δεκτών.

- Απαλλαγή από το πνεύμα κερδοσκοπίας που οδηγεί στην καταιγιστική προβολή διαφημίσεων και υπερκαταναλωτικών προτύπων, που μετατρέπουν τους πολίτες σε άβουλα όντα όσον αφορά τα πνευματικά και κοινωνικοπολιτικά θέματα.

Πνευματικοί Ηγέτες: Οφείλουν να μην αποστασιοποιούνται από τα κοινωνικά δρώμενα χαρακτηριζόμενοι από μια ελιτίστικη τάση, όπως συχνά συμβαίνει, αλλά έχουν χρέος να επιτελούν την κοινωνική αποστολή τους, να διαφωτίζουν τον κόσμο και να προσφέρουν γνήσιους πνευματικούς προσανατολισμούς.

Πολιτεία: Εδραίωση της αληθινής δημοκρατίας μέσω της οποίας εξασφαλίζεται η ελεύθερη διακίνηση ιδεών που κινεί τους πνευματικά νωθρούς και τους κατευθύνει στην αναζήτηση και την πνευματική εγρήγορση.

- Περιορισμός του λαϊκιστικού πνεύματος στην άσκηση της εξουσίας από τους ηγέτες, οι οποίοι δυστυχώς, προκειμένου να ελέγξουν το σύνολο των πολιτών, προωθούν σαθρά πρότυπα ή δε δίνουν ευκαιρίες στους πολίτες να εκδηλώσουν τις πνευματικές τους ανησυχίας.

- Η δημιουργία πνευματικών - πολιτιστικών κέντρων και η πραγματοποίηση εκδηλώσεων, μέσω κρατικών επιχορηγήσεων καθώς και ο εφοδιασμός των κέντρων νεότητας με δανειστικές βιβλιοθήκες θα δώσουν κίνητρα στους νέους, ώστε να γίνουν ενεργοί πολίτες ικανοί να κρίνουν, να ελέγχουν, και να αξιολογούν πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις.

Το ίδιο το άτομο: Εσωτερική ανίχνευση, υπευθυνότητα αλλά και κοινωνική συνείδηση, αφού η αμφιβολία δεν αφορά μόνο τον εαυτό μας αλλά και θέματα της κοινωνίας.

- Επεξεργασία μηνυμάτων που δέχεται - διασταύρωση πληροφοριών.

- Περιορισμός της ανεξέλεγκτης μανίας για κέρδος - στροφή σε πνευματικά ενδιαφέροντα.

- Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

 

Προϋποθέσεις για την άσκηση γόνιμης κριτικής

- Να είναι δίκαιη, αμερόληπτη, απαλλαγμένη από φανατισμό και στερεότυπα.

- Να μη συνοδεύεται από σκοπιμότητες και εγωισμούς.

- Να είναι σοβαρή και τεκμηριωμένη με κατάλληλη επιχειρηματολογία.

- Το ύφος και η γλώσσα που χρησιμοποιούνται στην κριτική πρέπει να διακρίνονται για τη σαφήνεια και την ευκολία κατανόησής τους.

- Όταν η κριτική είναι αρνητική, είναι απαραίτητο να συνοδεύεται πάντα από στοιχεία θετικής αντιπροσφοράς, γιατί διαφορετικά δεν έχει νόημα ούτε αξία, γίνεται αυτοσκοπός και άγονη απόρριψη.

Ο κριτής πρέπει να:

- έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται και να εκφράζεται ελεύθερα

- είναι υπεύθυνος, αντικειμενικός, αμερόληπτος, με τεκμηριωμένες θέσεις και με συναίσθηση του κοινωνικού του ρόλου

- είναι απαλλαγμένος από προκαταλήψεις, στερεότυπα, και γενικά, από προκατασκευασμένα σχήματα σκέψης

- ασκεί κριτική, όταν του ζητείται, να είναι συγκεκριμένη, σε τομείς που γνωρίζει, κι όχι

γενικευτική και απλουστευτική

- συνοδεύει την κριτική του με προτάσεις που δεν θα έχουν τα προηγούμενα μειονεκτήματα και θα οδηγούν σε καλύτερα αποτελέσματα

- μη διέπεται από ιδιοτέλεια ή εμπάθεια, να είναι καλοπροαίρετος, υπεύθυνος και να στοχεύει στην αλήθεια

- μην ξεχνά ότι κι ο ίδιος είναι άνθρωπος με ατέλειες και ότι κρίνει ανθρώπους

- επιδιώκει τη βοήθεια κι όχι την προσβολή και το εξευτελισμό του άλλου

- γνωρίζει την ανθρώπινη φύση, να δείχνει κατανόηση και να δέχεται την κριτική των άλλων.

Ο κρινόμενος πρέπει να:

- ασκεί αυτοέλεγχο και αυτοκριτική

- ακούει την κριτική με προσοχή, θάρρος, αυτοσυγκράτηση και υπομονή

- μην υπερτονίζει ούτε να υποβαθμίζει την κριτική που του γίνεται

- έχει την ικανότητα να διακρίνει τη θετική και την αρνητική κριτική

- παραδέχεται τα σφάλματα και τις αδυναμίες του, περιστέλλοντας τον εγωισμό του.

Γιατί δεχόμαστε δύσκολα την κριτική των άλλων;

- ο εγωισμός δεν αφήνει περιθώρια να δούμε την πιθανή αντικειμενικότητα της κριτικής που μας γίνεται

- θεωρούμε κακόβουλη και κακοπροαίρετη κάθε κρίση που δεν ταυτίζεται με την ιδέα που σχηματίσαμε οι ίδιοι για τον εαυτό μας, αποδίδοντάς την σε διάθεση να μας μειώσει

- επικρατούν προκαταλήψεις και στερεότυπα για το αλάνθαστο κάποιων ατόμων και το ανεπίτρεπτο διατύπωσης κριτικής σε άλλους (κοινωνικός ρατσισμός)

- το σύγχρονο ανταγωνιστικό πνεύμα καλλιεργεί την εντύπωση πως κάθε κριτική μπορεί να καταλήξει σε αποτυχία και παραγκωνισμό μας

- νιώθουμε ανασφάλεια και φόβο για τυχόν απόρριψή μας

- δεν έχουμε την απαραίτητη αυτογνωσία, ώστε να μπορούμε να απορρίψουμε τεκμηριωμένα την σε βάρος μας αρνητική κριτική

- ο κριτής είναι ανώριμος, άπειρος και πιθανόν μεροληπτικός και υποκειμενικός. Οι κρίσεις του είναι ατεκμηρίωτες και δε συνοδεύονται από αντισταθμιστικές προτάσεις

- λείπει το πραγματικό ενδιαφέρον και η ανιδιοτέλεια από τον κριτή. Η αποδοχή, λοιπόν, ή η απόρριψη μιας κριτικής που μας αφορά, είναι πρώτιστα θέμα προσωπικής παιδείας.

Τι συνεπάγεται η έλλειψη κριτικής;

- κοινωνική στασιμότητα

- περιορισμό της αξιοκρατίας

- διαιώνιση συγκεκριμένων συμφερόντων

- διαστρέβλωση της αλήθειας και επικράτηση ψεύτικων αξιών

Ποιος είναι ο ρόλος της κριτικής στο χώρο της εκπαίδευσης;

Ο ρόλος της κριτικής αποκτά ιδιαίτερη σημασία στο χώρο της εκπαίδευσης γιατί:

* Συμβάλλει στην κατανόηση του περιεχομένου των μαθημάτων που διδάσκονται στο σχολείο.

* Στόχος του σχολείου είναι όχι η αποστήθιση, αλλά η αφομοίωση των παρεχόμενων γνώσεων. Με την κριτική επεξεργασία των δεδομένων οι μαθητές κατακτούν την ουσιαστική γνώση και αποφεύγουν την αποστήθιση.

* Πετυχαίνεται η όξυνση της κρίσης, γιατί η κριτική προϋποθέτει κρίση, σύγκριση και

διασταύρωση, λόγο και αντίλογο, επιχείρημα και αντεπιχείρημα, πρακτικές που ευνοούν την πνευματική ανάπτυξη. Ακόμη, οι μαθητές οδηγούνται στη λογική ερμηνεία των γεγονότων και καταστάσεων, με αποτέλεσμα να αποβάλουν τις προλήψεις και στις δεισιδαιμονίες.

* Οδηγούνται στην αυτοκριτική, στην αυτογνωσία και στην αυτοκυριαρχία.

* Οι μαθητές εθίζονται στη γόνιμη αμφισβήτηση και απορρίπτουν την υιοθέτηση της άποψης: η αμφισβήτηση για την αμφισβήτηση. Η συνειδητοποίηση της άποψης αυτής τούς οδηγεί στην τήρηση ορισμένων προϋποθέσεων, όταν κριτικάρουν γεγονότα και καταστάσεις, με αποτέλεσμα η αμφισβήτηση να αποβαίνει εποικοδομητική.

* Με την κριτική συνειδητοποιούν και υλοποιούν έναν τρόπο κοινωνικής συμπεριφοράς και διαμορφώνουν πλαίσιο ορθών διαπροσωπικών σχέσεων.

* Συμβάλλει στην ηθικοποίηση των νέων. Με την κριτική οι μαθητές αντιλαμβάνονται σε όλο τους το βάθος τις έννοιες δίκαιο και άδικο, ηθικό και ανήθικο και διαμορφώνουν ορθή αντίληψη για την ηθική. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγουν την υποκρισία.

* Οι νέοι, που βρίσκονται σε διαδικασία μάθησης, εθίζονται στην ορθή κριτική, δεν πέφτουν θύματα προπαγάνδας, δεν πιστεύουν στη λογική της αυθεντίας, αλλά στην αυθεντία της λογικής και με τον τρόπο αυτό αποφεύγουν τον ετεροκαθορισμό και τη μαζοποίηση, που με τη σειρά τους οδηγούν σε φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας.

* Η κριτική των ιστορικών και πολιτικών γεγονότων οδηγεί τους νέους στην ορθή

πολιτικοποίηση και στη συνειδητοποίηση των συνεπειών της διχόνοιας, του στυγνού

κομματισμού και της φιλοπρωτίας. Επίσης, η ορθή λειτουργία των μαθητικών κοινοτήτων και η κριτική στα πεπραγμένα των μαθητικών συμβουλίων υποβοηθούν τους νέους στην ορθή

πολιτικοποίησή τους.

* Διαμορφώνουν κοινωνική συνείδηση, γιατί η κριτική σε θέματα που σχετίζονται με τις κοινωνικές καταστάσεις και τα κοινωνικά προβλήματα τους οδηγεί στη συνειδητοποίηση της άποψης ότι, όταν ευτυχεί το όλον, ευτυχεί και το μέρος.

* Με την ορθολογική αντιμετώπιση του περιεχομένου σπουδών, που επιβάλλει η ορθή κριτική, οι νέοι συνειδητοποιούν ότι οι πολιτισμοί είναι συμπληρωματικοί και απαλλάσσονται από προκαταλήψεις, ακραίο εθνικισμό και διαφόρους ρατσισμούς, με αποτέλεσμα να συνεργάζονται με νεολαίες άλλων κρατών και να συμβάλλουν στην επίλυση κοινών προβλημάτων.

* Επαναπροσδιορίζουν τις αξίες, αποβάλλουν τα καταναλωτικά πρότυπα και εφοδιάζονται με υψηλά ιδανικά.

* Οι μαθητές με την κριτική και την αυτοκριτική και με τη βοήθεια του επαγγελματικού προσανατολισμού συνειδητοποιούν τις κλίσεις και δυνατότητές τους και οδηγούνται στην ορθή εκλογή του επαγγέλματος.

* Τέλος, με την κριτική που ασκείται στο χώρο του σχολείου οι νέοι σφυρηλατούν το χαρακτήρα τους και ολοκληρώνουν την προσωπικότητά τους.