ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Ονοματική φράση

Τι είναι η ονοματική φράση και ποια η λειτουργία της στην πρόταση
❏ Η πρόταση είναι το κύριο συστατικό-βασική μονάδα κάθε κειμένου.
Κάθε πρόταση αποτελείται από δύο βασικά μέρη:
• την ονοματική φράση (ΟΦ) στην οποία η κεντρική λέξη είναι ένα ουσιαστικό,
π.χ. Η πρόσληψη γάλακτος (ΟΦ) είναι μέτρια.
• τη ρηματική φράση (ΡΦ) στην οποία κεντρική λέξη είναι ένα ρήμα,
π.χ. Η πρόσληψη γάλακτος είναι μέτρια (ΡΦ)

Η ονοματική φράση μπορεί να έχει:
• απλή μορφή → άρθρο + ουσιαστικό
π.χ. ο άνεμος
• διευρυμένη μορφή → άρθρο + επίθετο + ουσιαστικό
π.χ. ο δυνατός άνεμος

Η διευρυμένη μορφή της ΟΦ μπορεί να περιλαμβάνει οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που μπορεί να λειτουργήσει ως συμπλήρωμα ή προσδιορισμός του ουσιαστικού, όπως αριθμητικό, αντωνυμία ή ολόκληρη ονοματική πρόταση,
π.χ. Ο δυνατός άνεμος, που ερχόταν από τα ανατολικά, έπαιρνε τις στέγες των
σπιτιών.

✔ Η ονοματική φράση επιτελεί πολλές λειτουργίες στις προτάσεις.
Μπορεί να λειτουργεί ως:
• Υποκείμενο του ρήματος, δηλώνει δηλαδή ποιος ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση, και βρίσκεται σε πτώση ονομαστική,
π.χ. Οι γονείς θα πρέπει να δείξουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διατροφή των παιδιών τους.
• Κατηγορούμενο του υποκειμένου ή του αντικειμένου και βρίσκεται σε πτώση ονομαστική ή αιτιατική,
π.χ. Η πρόσληψη γάλακτος είναι μέτρια.
• Αντικείμενο του ρήματος, δηλώνει δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο πηγαίνει η ενέργεια του ρήματος, και βρίσκεται σε πτώση αιτιατική ή γενική,
π.χ. Προτιμάτε ψωμί ολικής αλέσεως.
• Συμπλήρωμα πρόθεσης, εξαρτάται δηλαδή από μια πρόθεση, και βρίσκεται σε πτώση αιτιατική,
π.χ. Να τρώτε με τη συντροφιά προσφιλών προσώπων.
• Συμπλήρωμα άλλης ονοματικής φράσης και βρίσκεται συνήθως σε πτώση γενική, π.χ. Η κατανάλωση τυριού είναι υψηλή.

✔ Η ρηματική φράση αποτελείται από το ρήμα και τα συμπληρώματα και τους προσδιορισμούς του. Σε μια ρηματική φράση μπορεί να εμπεριέχεται μια ονοματική φράση,
π.χ.:
Ο δυνατός άνεμος, έπαιρνε τις στέγες των σπιτιών
ΟΦ ΟΦ
ΡΦ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να χωρίσετε τις φράσεις σε ονοματικό και ρηματικό μέρος.
α. Το φαγητό είναι απόλαυση.
β. Ο σύγχρονος άνθρωπος αδιαφορεί για την ποιότητα του φαγητού του.
γ. Η χρήση αλκοόλ έχει καταστροφικά αποτελέσματα στην υγεία του ανθρώπου.
δ. Η έλλειψη πρωινού από το διαιτολόγιο κάθε παιδιού έχει ως αποτέλεσμα να καταναλώνει περισσότερο φαγητά από φάστφουντ.
ε. Το κάπνισμα σε νεαρή ηλικία έχει ολέθριες επιπτώσεις στον οργανισμό των παιδιών.

2. Να χωρίσετε τις φράσεις σε ονοματικό και ρηματικό μέρος και να κρίνετε ποιες ΟΦ έχουν απλή μορφή και ποιες διευρυμένη.
α. Η πρωταρχική σημασία του φαγητού είναι η επιβίωση του ανθρώπου.
β. Η υγεία είναι το πολυτιμότερο αγαθό για τον άνθρωπο.
γ. Το ενδιαφέρον για την προστασία της υγείας μας δείχνει το σεβασμό μας για την ανθρώπινη ζωή.
δ. Οι γονείς θα πρέπει να δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διατροφή των παιδιών τους.
ε. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει συντελεστεί μεγάλη ανάπτυξη του φαινομένου «φάστφουντ».

3. Να βρείτε τις ΟΦ που υπάρχουν μέσα στις ΡΦ των παρακάτω περιόδων.
α. Το «γρήγορο» φαγητό έχει γίνει τρόπος ζωής.
β. Η υγιεινή διατροφή είναι τροφή πλούσια σε θρεπτικές ουσίες.
γ. Το πρωινό βελτιώνει την πνευματική και φυσική μας κατάσταση.
δ. Τα πρότυπα που προβάλλονται από την τηλεόραση επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών.

4. Να βρείτε τη συντακτική λειτουργία των υπογραμμισμένων ΟΦ.
α. Τα παιδιά συνήθως δεν τρώνε πρωινό.
β. Στη μεσογειακή διατροφή η κατανάλωση γάλακτος είναι μέτρια.
γ. Μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων μαθητών καπνίζει σε ημερήσια βάση.

Επιθετικός προσδιορισμός

❏ Η κύρια και πρωταρχική λειτουργία ενός επιθέτου είναι να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, να του δίνει δηλαδή μια μόνιμη ιδιότητα. Στην περίπτωση αυτή το επίθετο λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός, π.χ. ισορροπημένη διατροφή
✔ Το επίθετο συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση, π.χ. οι διατροφικές συνήθειες, των υγιών ατόμων, τους δροσερούς χυμούς

Θέση του επιθέτου
• Η κανονική θέση του επιθέτου όταν λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός είναι πριν από το ουσιαστικό, π.χ. φρέσκα φρούτα
• Όταν το ουσιαστικό συνοδεύεται από άρθρο, το επίθετο μπαίνει ανάμεσα στο άρθρο και το ουσιαστικό π.χ. τα φρέσκα φρούτα

• Σε περιπτώσεις που το ουσιαστικό συνοδεύεται από οριστικό άρθρο και θέλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στον επιθετικό προσδιορισμό, τοποθετούμε το επίθετο μετά το ουσιαστικό και επαναλαμβάνουμε το άρθρο, π.χ. τα φρούτα τα φρέσκα

✔ Εκτός από τα επίθετα, ως επιθετικοί προσδιορισμοί λειτουργούν και άλλα μέρη του λόγου:
– μετοχές παθητικού παρακειμένου, π.χ. μαγειρεμένο φαγητό
– αντωνυμίες, π.χ. μια τέτοια διατροφή
– επιρρήματα, π.χ. ο πάνω όροφος
– αριθμητικά, π.χ. τρεις συνταγές
– ουσιαστικά, π.χ. γυναίκα αεροπόρος

Ουσιαστικοποίηση επιθέτου
Κάποιες φορές το ουσιαστικό παραλείπεται επειδή εννοείται εύκολα, και τότε το επίθετο λειτουργεί ως πυρήνας της ονοματικής φράσης, επιτελεί δηλαδή τη λειτουργία του ουσιαστικού ως υποκειμένου, αντικειμένου κ.λπ.
π.χ . – Θέλεις το μεγάλο ποτήρι; (το επίθετο λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός)
– Όχι, δώσε μου το μικρό. (το επίθετο λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος)

✔ Ουσιαστικοποιημένα επίθετα όπως ο χημικός, η Φυσική, ο αναρχικός, το γλυκό, το καλό, το κακό κ.λπ. χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο γραπτό και τον προφορικό λόγο.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Στις παρακάτω προτάσεις να εντοπίσετε τους επιθετικούς προσδιορισμούς και να βρείτε πώς εκφέρονται (με επίθετο, αντωνυμία, μετοχή κ.λ.π.).
α. Ο Θερμαϊκός κόλπος έχει μολυνθεί.
β. Δεξιά μας βλέπουμε τώρα τον αρχαίο ναό του Ποσειδώνα.
γ. Για να σφίξει η ζύμη, πρέπει να προσθέσουμε δύο κουταλιές αλεύρι.
δ. ’Ήταν άνθρωπος με μυαλό.
ε. Τέτοιες συμπεριφορές ήταν απαράδεκτες.
στ. Είναι παιδί χωρίς πείρα.
ζ. Καθόταν στον καναπέ σαν βρεγμένη γάτα.
η. Ο κάτω όροφος χρησιμοποιείται σαν ιατρείο.
θ. Μακριά στον ορίζοντα διαγράφονταν οι χιονισμένες κορυφές των βουνών.
ι. Ο Γιώργος στάθηκε στην απέναντι γωνία και του έκανε σινιάλο να πλησιάσει.

2. Να βρεθούν οι επιθετικοί προσδιορισμοί.
α. Ο πρωινός ήλιος τους ζέστανε με τις ακτίνες του.
β. Έφαγε γρήγορα γρήγορα το πρωινό του.
γ. Πολλά είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η εργαζόμενη γυναίκα σήμερα.
δ. Ο διευθυντής υποσχέθηκε να μελετήσει προσεχτικά τα αιτήματα των εργαζομένων.
ε. Μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μου για να παρακολουθήσουμε τον τελικό αγώνα ποδοσφαίρου.
στ. Αν και δεν του φαίνεται έχει ήδη πατήσει τα πενήντα.
ζ. Έγινε μαέστρος μόλις στα είκοσι του χρόνια.

Κλίση ουσιαστικών

❏ Ουσιαστικό ονομάζεται η λέξη που δηλώνει ένα πρόσωπο, ζώο, πράγμα ή μια αφηρημένη έννοια, π.χ. άνθρωπος, δέντρο, μέλισσα, τραπέζι, αγάπη, ελπίδα

✔ Τα ουσιαστικά διαφοροποιούνται μορφολογικά (ως προς τις καταλήξεις τους) ανάλογα με το γραμματικό τους γένος σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα.

Το γραμματικό γένος άλλοτε συμπίπτει με το φυσικό γένος του ουσιαστικού και άλλοτε όχι. Για παράδειγμα, το ουσιαστικό η γυναίκα έχει φυσικό και γραμματικό γένος θηλυκό, ενώ το κορίτσι έχει φυσικό γένος θηλυκό αλλά γραμματικό γένος ουδέτερο.

✔ Τα ουσιαστικά έχουν δύο αριθμούς:
• τον ενικό (όταν αναφερόμαστε σε ένα)
• τον πληθυντικό (όταν μιλάμε για πολλά)
Είναι κλιτά μέρη του λόγου, σχηματίζουν δηλαδή πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική, κλητική) από τις οποίες οι τρεις πρώτες λέγονται βασικές:
• η ονομαστική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα ποιος, ποια, ποιο ενεργεί ή παθαίνει ή βρίσκεται στην κατάσταση που δηλώνει το ρήμα
• η γενική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τίνος (ποιου, ποιας, ποιου)
• η αιτιατική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τι (ποιον, ποια, ποιο)
• η κλητική είναι η πτώση με την οποία καλούμε ή προσφωνούμε κάποιον, κάποια, κάτι.
Τα ουσιαστικά έχουν
τρία γένη δύο αριθμούς τέσσερις πτώσεις
αρσενικό ενικός αριθμός ονομαστική
θηλυκό πληθυντικός αριθμός γενική
ουδέτερο αιτιατική
κλητική

✔ Τα ουσιαστικά, ανάλογα με τον αριθμό των καταλήξεων που παρουσιάζουν στις βασικές τους πτώσεις, χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
• δικατάληκτα, όταν στις βασικές πτώσεις κάθε αριθμού παρουσιάζουν δύο διαφορετικές καταλήξεις,
π.χ. ο κανόνας, του κανόνα, τον κανόνα, κανόνα
(εν. αρ.: -ας, -α, πληθ. αρ.: -ες, -ων)
• τρικατάληκτα, όταν στις βασικές πτώσεις κάθε αριθμού παρουσιάζουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις,
π.χ. η έξοδος, της εξόδου, την έξοδο, οι έξοδοι, των εξόδων, τις εξόδους
(εν. αρ.: -ος, -ου, -ο, πληθ. αρ.: -οι, ων, ους).

Παράλληλα, τα ουσιαστικά διακρίνονται σε:
• ισοσύλλαβα, όταν έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις,
π.χ. η ελ-πί-δα, της ελ-πί-δας, την ελ-πί-δα, οι ελ-πί-δες, των ελ-πί-δων, τις ελ-πί-δες
• ανισοσύλλαβα (όταν ορισμένες πτώσεις εμφανίζουν μία επιπλέον συλλαβή,
π.χ. το σώ-μα, του σώ-μα-τος, το σώ-μα, τα σώ-μα-τα, των σω-μά-των, τα σώ-μα-τα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να συμπληρώσετε τα κενά.
Ενικός αριθμός
Ονομ. παράγοντας
Γεν. διαμέτρου
Αιτ. αίθουσα
Κλητ.

Πληθυντικός αριθμός
Ονομ. επιβάτες
Γεν.
Αιτ.
Κλητ.

2. Να συμπληρώσετε τα κενά με τον κατάλληλο τύπο του ουσιαστικού που σας δίδεται μέσα στην παρένθεση.
α. Πλήθος αυτοκινήτων παραμένουν μπλοκαρισμένα σε κεντρικές ………………………….. (λεωφόρος) της …………………… (πόλη).
β. Η μόλυνση του …………………………. (περιβάλλον) είναι πολύ σημαντικό πρόβλημα της εποχής μας.
γ. Ο διευθυντής του …………………. (σχολείο) έκρινε συχνά αυστηρά την εμφάνιση πολλών ………………….. (μαθητής) και ……………………. (μαθήτρια).
δ. Ως πρόεδρος του ……………………. (σύλλογος) έχει πολλά και δύσκολα …………………….. (καθήκον).

ε. Η τιμή του ……………………. (κρέας) ανέβηκε κατακόρυφα τις τελευταίες εβδομάδες.
στ. Οι ………………………… (συνέπεια) του …………………………. (κάπνισμα) στην υγεία είναι τεράστιες.
ζ. Το βράδυ ρίχνουμε τα …………………………. (δίχτυ) και τα μαζεύουμε το πρωί.

3. Να σχηματίσετε τη γενική ενικού και πληθυντικού των ουσιαστικών.
ουσιαστικά                 γενική ενικού                        γενική πληθυντικού
επιβίωση
πανεπιστήμιο
άσφαλτος
συνήθεια
άτομο
γλώσσα
πλανήτης
χταπόδι
κανόνας

4. Να μεταφέρετε τα ουσιαστικά στον άλλον αριθμό.
α. ο ελαιώνας του πατέρα …………………………………
β. ο αγώνας του ναύτη ………………………………..
γ. ο ορισμός του αφέντη …………………………………
δ. το δώρο των Χριστουγέννων ………………………………….
ε. ο λογαριασμός του μεσίτη …………………………………
στ. η ανάγκη της ένωσης …………………………………
ζ. το βιβλίο του μαθητή ………………………………..

ΕΠΙΘΕΤΑ

Βασικές κατηγορίες επιθέτων

• σε -ος, -η, -ο
ενικός αριθμός πληθυντικός αριθμός
αρσενικό θηλυκό ουδέτερο αρσενικό θηλυκό ουδέτερο
ονομ. καλός καλή καλό καλοί καλές καλά
γεν. καλού καλής καλού καλών καλών καλών
αιτ. καλό καλή καλό καλούς καλές καλά
κλητ. καλέ καλή καλό καλοί καλές καλά

• σε -ος, -α, -ο
ονομ. πλούσιος πλούσια πλούσιο πλούσιοι πλούσιες πλούσια
γεν. πλούσιου πλούσιας πλούσιου πλούσιων πλούσιων πλούσιων
αιτ. πλούσιο πλούσια πλούσιο πλούσιους πλούσιες πλούσια
κλητ. πλούσιε πλούσια πλούσιο πλούσιοι πλούσιες πλούσια

βαθύς βαθιά βαθύ βαθιοί βαθιές βαθιά
βαθιού βαθιάς βαθιού και βαθύ βαθιών βαθιών βαθιών
βαθύ βαθιά βαθύ βαθιούς βαθιές βαθιά
βαθύ βαθιά βαθύ βαθιοί βαθιές βαθιά

Όμοια κλίνονται: βαρύς, δασύς, ελαφρύς, μακρύς, παχύς, πλατύς, φαρδύς κ.λπ.
Προσοχή: Χρησιμοποιούνται επίσης οι λόγιοι τύποι του βαθέος, οι βαθείς, τους βαθείς.

• το επίθετο ο πολύς, η πολλή, το πολύ
ονομ. πολύς πολλή πολύ πολλοί πολλές πολλά
γεν. πολύ πολλής πολύ πολλών πολλών πολλών
αιτ. πολύ πολλή πολύ πολλούς πολλές πολλά
κλητ. – – – (πολλοί) (πολλές) (πολλά

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να συμπληρώσετε τα γένη των επιθέτων που λείπουν.
Αρσενικό                 Θηλυκό                           Ουδέτερο
ο τυχερός
το αιώνιο
ο φτωχός
η ζηλιάρα
το βαρύ
η θαλασσιά
ο διεθνής
η πλατιά
ο επιτήδειος
το γλυκό

2. Να μεταφέρετε τα σύνολα στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού.
α. του παμπάλαιου πίνακα ………………………………………………..
β. τους νομοταγείς πολίτες …………………………………………………
γ. τις βίαιες ενέργειες …………………………………….
δ. των προσεχών εβδομάδων …………………………………………………..
ε. ο μακρύς δρόμος …………………………………………..
στ. το σκοτεινό διαμέρισμα …………………………………………….
ζ. το παλιό τείχος …………………………………………..
η. τη μεγαλοπρεπή είσοδο ……………………………………………

3. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις
α. Έχει αφιερώσει στο έργο αυτό ………………………… (πολύς) κόπο και χρόνο.
β. Για τρίτη ……………………. (συνεχής) χρονιά η επιχείρηση διπλασίασε τα κέρδη της.

γ. Δεν ήταν ……………………… (σαφής) οι προθέσεις του.
δ. Στις πρώτες σειρές των ………………….. (επίσημος) καθόταν ο διευθυντής του σχολείου.
ε. Η κατάσταση της υγείας του ………………………. (άρρωστος) βελτιωνόταν συνεχώς.
στ. Παρά τις προσπάθειες των ………………….. (υπεύθυνος) τίποτε δε διορθώθηκε.

Παραγωγή ουσιαστικών

❏ Παραγωγή ονομάζεται η διαδικασία κατά την οποία προστίθενται στο θέμα παραγωγικά στοιχεία, τα οποία ονομάζονται προσφύματα. Τα προσφύματα που βρίσκονται αριστερά από το θέμα λέγονται προθήματα, ενώ τα προσφύματα που βρίσκονται δεξιά από το θέμα λέγονται επιθήματα.
Συνεπώς, νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν με δύο τρόπους:
α΄τρόπος: στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα, διαφορετική κατάληξη που ονομάζεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα,
π.χ. το ουσιαστικό ελληνόπουλο έχει σχηματιστεί ως εξής: Έλληνας > θέμα ελλην- + παραγωγική κατάληξη-επίθημα -όπουλο > ελληνόπουλο
β΄τρόπος: αριστερά από το θέμα μιας λέξης προστίθεται ένα πρόθημα (πρόθεση, το στερητικό α- κ.λπ.), π.χ. το ουσιαστικό διατροφή έχει σχηματιστεί ως εξής: τροφή > πρόθημα δια + τροφή > διατροφή

✔ Τα κυριότερα προθήματα που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή λέξεων:
αντι-: αντιπρόεδρος από-: αποκλιμάκωση μετα-: μεταποίηση
παρα-: παραοικονομία υπερ-: υπερκατανάλωση υπο-: υποπλοίαρχος

✔ Τα κυριότερα επιθήματα-παραγωγικές καταλήξεις που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ουσιαστικών:
α) που δηλώνουν πρόσωπο που ενεργεί ή επάγγελμα
-άς: περιπτεράς -έας: κουρέας -ιάς: σκαφτιάς
-δόρος : παρκαδόρος -άρης: βαρκάρης -ιάρης: σκουπιδιάρης
-ιέρης: καμαριέρης -ιέρα: καμαριέρα -ίτης: τραπεζίτης
-ιώτης: ταξιδιώτης -ίστας: μακετίστας -ιστής: τραγουδιστής
-ίστα: πιανίστα -ίστρια: τραγουδίστρια -της: ψάλτης
-τής: λυτρωτής -τζής: ταξιτζής -τζού: καφετζού
-τίας: εγκληματίας -τορας: εισπράκτορας -τρα: πλύστρα
-τρια: μαθήτρια

β) που δηλώνουν τόπο
-είο: κρεοπωλείο -ιά: ρεματιά -ία: Ιταλία
-ικο: μανάβικο -δικο: ψαράδικο -τήρι: εργαστήρι
-τήριο: δοκιμαστήριο

γ) που δηλώνουν όργανο ή σκεύος
-έας: αναβολέας -ερό: τσαγερό -ιέρα: τυριέρα
-τήρας: αναπτήρας -τήρι: ποτιστήρι -τήριο: πλυντήριο
-τρα: ποτίστρα -της: διακόπτης

δ) που δηλώνουν ενέργεια ή αποτέλεσμα ενέργειας
-άλα: τρεχάλα -εία: νηστεία -ειά: δουλειά
-εια: αντιπάθεια -η (-ση, -ξη, -ψη): λύση -ίλα: μαυρίλα
-μός: σεβασμός -μή: δοκιμή -ούρα: χασούρα
-ία (-σία): επιτυχία
-ιά (σιά, ψιά, -ξιά, -ματιά): ζαριά
-ιμο (-σιμο, -ξιμο, -ψιμο): πλύσιμο
-μα (-αμα, -ημα, -ωμα, -σμα, -γμα): κλάδεμα
-το (-ητό, -ατό, -κτό, -χτό, -φτό): παραμιλητό

ε) που δηλώνουν κατάσταση ή ιδιότητα
-άδα: γρηγοράδα -εια: αυθάδεια -ίλα: πικρίλα
-ιλίκι: υπουργιλίκι -μάρα: κουταμάρα -οσύνη: καλοσύνη
-ούρα: θολούρα -ιά (-σιά, -ξιά): ζεστασιά
-τητα (-ότητα, -ύτητα): βαρύτητα
στ) που δηλώνουν θεωρία, τρόπο συμπεριφοράς, επιστήμες, γνώση ή τέχνη
-ικά: μαθηματικά -ική: νομική -σμός: σουρεαλισμός

ζ) που δηλώνουν φυτά η) που δηλώνουν χρώματα
-ιά: λεμονιά -ί: πορτοκαλί

θ) που δηλώνουν υποκορισμό
-άκι (-δάκι, -ουδάκι, -αράκι, -αλάκι): χαλάκι
-άκης: Γιωργάκης
-άκος: γεροντάκος -ίτσα: μηλίτσα -κας: γιόκας
-οπούλα: αρχοντοπούλα -όπουλο: βοσκόπουλο -ούδι: αγγελούδι
-ούλα: κορούλα -ούλης: παππούλης

ια) που δηλώνουν μεγέθυνση
-άκλα: μουτράκλα -ακλάς: φωνακλάς -άρα: γυναικάρα
-αράς: υπναράς -αρόνα: σπιταρόνα -αρος: σκύλαρος
-άτορας: συμβουλάτορας -ούκλα: ψαρούκλα -ούρα: χαιρετούρα

Σύνθεση

❏ Σύνθεση ονομάζεται η διαδικασία σχηματισμού μιας νέας λέξης με ένωση των θεμάτων δύο απλών λέξεων, π.χ. νερό + ποτήρι > νεροπότηρο

✔ Το πρώτο μέρος της νέας λέξης ονομάζεται πρώτο (α΄) συνθετικό και δεύτερο μέρος δεύτερο (β΄) συνθετικό
π.χ. η λέξη μαχαιροπίρουνα προέρχεται από τις λέξεις μαχαίρι (α΄ συν- θετικό) και πιρούνι (β΄συνθετικό).

✔ Η νέα λέξη που σχηματίζεται ονομάζεται σύνθετη λέξη και ανήκει στην ίδια γραμματική κατηγορία με το δεύτερο συνθετικό της,
π.χ. μέρα + νύχτα (ουσιαστικό) > μερόνυχτο (ουσιαστικό)
γλυκός + πικρός (επίθετο) > γλυκόπικρος (επίθετο)
καλός + δέχομαι (ρήμα) > καλοδέχομαι (ρήμα)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Στις παρακάτω παράγωγες λέξεις να εντοπίσετε τα προθήματα ή τα επιθήματα.
παράγωγη λέξη                      πρόθημα                             επίθημα
γεωγραφία
ξεσκεπάζω
φωνακλάς
αδελφούλα
μετεξεταστέος
αναδάσωση
άπονος

2. Στις παρακάτω λέξεις να βρείτε το πρώτο και δεύτερο συνθετικό.
σύνθετη λέξη α συνθετικό β συνθετικό
αγριολούλουδο
βαριακούω
ανεμόμυλος
καλόκαρδος
σκληροτράχηλος
νεοκλασικός
μονολογος

ΑΣ ΘΥΜΗΘΟΥΜΕ ΤΙ ΜΑΘΑΜΕ Σ' ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ

Το ουσιαστικό είναι η κεντρική λέξη της ονοματικής φράσης.

Η ονοματική φράση μπορεί να λειτουργεί ως: α. υποκείμενο
β. κατηγορούμενο γ. αντικείμενο
δ. (να βρίσκεται) ύστερα από πρόθεση
ε. συμπλήρωμα ενός ουσιαστικού

□ Ένα επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, να λειτουργεί δηλαδή ως επιθετικός προσδιορισμός.

ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ ΤΡΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
αρσενικά θηλυκά ουδέτερα αρσενικά θηλυκά
ισοσύλλαβα ανισοσύλλαβα καθηγητής καφές αξία γεύση τυρί κρέας σκοπός είσοδος
Τα ουσιαστικά διακρίνονται σε:

Νέες λέξεις δημιουργούνται με δύο τρόπους:

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Φροντίζω για τη διατροφή και την υγεία μου

Κείμενο: Μαγειρική για έναν δεν υπάρχει
Το φαγητό της αγγαρείας, της υποχρέωσης και της τυποποίησης, μαζικής ή περιορισμένης εστίασης, φωνάζει από μακριά, πριν φτάσει στους γευστικούς σας κάλυκες, πριν μπει στο παιχνίδι η όσφρηση, πριν κατέβει στο στομάχι.

Το γεύμα ή το δείπνο, λιτό ή μπελαλίδικο, που ετοιμάστηκε με κόπο και μεράκι, για να μας χορτάσει, να μας κάνει να ση¬κώσουμε τα ποτήρια, να ευχηθούμε, να ευφρανθεί η ψυχή μας, σου σπάει τη μύτη με το που θα βάλεις το κλειδί στην πόρτα. Μαζί με τα μπαχαρικά, τα μυρωδικά και τα άλλα υλικά που αχνίζουν ακόμη, σε παίρνει η μοσχοβολιά της γενναιοδωρίας, καθώς σκάει το πρώτο χα¬μόγελο, λύνεται στα γρήγορα η ποδιά κι ακούγεται το «καλώς τους».

Το πρώτο, το μεγάλο, το αναντικατάστατο μυστικό της μαγειρι¬κής είναι η αγάπη. Να θες να νιώσουν οι άλλοι καλά. Αυτή είναι που μεταμόρφωσε τις πίτες της ηπειρώτικης ανέχειας σε εδέσματα γευ¬στικής και διατροφικής αξίας. Αυτή είναι που μετατρέπει, για παρά¬δειγμα, ένα αγγουράκι, λίγη φετούλα, πέντε-έξι ελιές, μια κουταλίτσα κάππαρη, μια πιπεριά, μισό κρεμμύδι, δυο-τρεις ντομάτες, λίγα φυλλαράκια βασιλικού κι άλλα λίγα δυόσμου, μια πρέζα ρίγανη και μια αλάτι, και λίγο λάδι, σ' ένα υπέροχο γεύμα για ένα αργό, θερινό με¬σημέρι. Θέλει αγάπη αυτή η σαλάτα. Να 'χεις φροντίσει για τις προ¬μήθειες, να πλύνεις, να στεγνώσεις, να ψιλοκόψεις...

Το δεύτερο μεγάλο μυστικό της μαγειρικής είναι οι πρώτες ύλες. Φρέσκιες, στην εποχή τους, τότε που τις βρίσκεις στη χαμηλότερη τι¬μή, τότε που είναι στην κορύφωση της νοστιμιάς και της θρεπτικής τους αξίας. Χωρίς τέτοια προϊόντα, νόστιμη μαγειρική δε γίνεται.

Υπάρχει κι ένα τρίτο μυστικό. Η ανάγκη της συνεύρεσης: εμείς και οι άλλοι. Η φαμίλια, η παρέα, οι συνάδελφοι, οι γνωστοί... Να στρωθεί το τραπέζι, να φτάσουν τα πρώτα, οι βιαστικοί τσιμπάνε ήδη, ο μάγειρας ρωτάει με λαχτάρα «πώς είναι;», το πρώτο ποτήρι, λύνονται οι κόμποι και ανάβει το βραδάκι. Μαγειρική για έναν δεν υπάρχει.

Σωκράτης Τσιχλιάς, περ. «Γαστρονόμος», εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2006

Ονοματική φράση - Επιθετικός προσδιορισμός
1. Βρείτε τις ονοματικές (ΟΦ) και τις ρηματικές φράσεις (ΡΦ) από τις οποίες αποτελούνται οι παρακάτω προτάσεις και εξετάστε αν έχουν απλή ή διευρυμένη μορφή:
α. «Το φαγητό της αγγαρείας, της υποχρέωσης και της τυποποίη¬σης, μαζικής ή περιορισμένης εστίασης, φωνάζει από μακριά» β. «Να στρωθεί το τραπέζι»
Βρείτε τις ονοματικές φράσεις (ΟΦ) που υπάρχουν στις ακόλουθες ρηματικές φράσεις:
α. «μεταμόρφωσε τις πίτες της ηπειρώτικης ανέχειας σε εδέσματα
γευστικής και διατροφικής αξίας» β. «είναι στην κορύφωση της νοστιμιάς»

2. Βρείτε τους επιθετικούς προσδιορισμούς που υπάρχουν στην παρακάτω πρόταση: «μεταμόρφωσε τις πίτες της ηπειρώτικης ανέχει¬ας σε εδέσματα γευστικής και διατροφικής αξίας».

Κλίση ουσιαστικών και επιθέτων
1. οι πρώτες ύλες: να κλιθεί και στους δύο αριθμούς.
2. Να μεταφέρετε τις παρακάτω λέξεις στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού: της αγγαρείας, της υποχρέωσης, το αναντικατάστατο μυ¬στικό, προϊόντα, μάγειρας.
3. Να γράψετε τις ακόλουθες λέξεις στη γενική ενικού και πληθυντι¬κού: κάλυκες, γεύμα, προϊόντα, μάγειρας, κόμποι.

Παραγωγή και σύνθεση λέξεων
1. Από ποια ουσιαστικά παράγονται οι παρακάτω παράγωγες λέξεις; Ποια επιθήματα χρησιμοποιούνται;
εστίαση, γευστικός, μπελαλίδικος, αγγουράκι, φετούλα.
2. Βρείτε στο κείμενο τρεις παράγωγες λέξεις που περιέχουν πρόθημα.
3. φαγητό, τραπέζι, ποτήρι: γράψτε τρία σύνθετα επίθετα τα οποία να χαρακτηρίζουν καθένα από τα ουσιαστικά αυτά (π.χ. μισοάδειο ποτήρι).