ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 1

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ:

1.1. Η ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ:
Η αρχική σημασία του όρου «έπος» ήταν «λόγος». Τον 5ο αιώνα π.Χ. όμως η λέξη χρησιμοποιήθηκε με μια ειδική σημασία. Σήμαινε αφηγηματικό ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο. Ανάλογα με το περιεχόμενό τους τα επικά ποιήματα διακρίνονται σε μυθολογικά, ηρωικά, διδακτικά, φιλοσοφικά κ.α. Ευρύτερα είναι γνωστά τα δύο ηρωικά επικά αριστουργήματα του Ομήρου, η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια». Δίπλα σ’ αυτά εξέχουσα θέση έχει και το διδακτικό επικό ποίημα του Ησιόδου «Έργα και Ημέρες».
Τα μυθολογικά αφηγηματικά ποιήματα ήταν η μεγάλη αγάπη των πρώτων Ελλήνων. Τα πρώτα τέτοια ποιήματα χρονολογούνται γύρω στο 2000 π.Χ., ενώ είμαστε πια βέβαιοι για την ύπαρξη τραγουδοποιών στα μυκηναϊκά χρόνια (17ος – 12ος αιώνας π.Χ.). Ήταν οι λεγόμενοι αοιδοί, που συνέθεταν αφηγηματικά ποιήματα με τη μέθοδο του αυτοσχεδιασμού.

Όμως η εποχή της μεγάλης ανάπτυξης της επικής ποίησης είναι τα λεγόμενα «γεωμετρικά χρόνια» (11ος – 8ος αιώνας π.Χ.). Η μετανάστευση από τα παρηκμασμένα μυκηναϊκά κέντρα στα νησιά και τη Μικρασία τροφοδότησε με εξαιρετικό τρόπο την έμπνευση των ποιητών, οι οποίοι επιδόθηκαν σε καταπληκτικές ποιητικές συνθέσεις.

Αυτό είναι το λεγόμενο ηρωικό έπος. Οι αοιδοί πλάθουν τραγούδια που η δράση τους συνδυάζει τις περιπέτειες θεών και ηρώων. Οι άνθρωποι πάσχουν και οι θεοί δρουν σαν άνθρωποι δίπλα τους.
Τα κύρια γνωρίσματα της επικής ποίησης συμπυκνώνονται στα εξής: το έπος μιλά για ένα μακρινό παρελθόν, εκφράζει όχι τις αντιλήψεις και τα προσωπικά συναισθήματα του ποιητή αλλά της κοινωνίας ολόκληρης, θεωρείτο έμμεσο δημιούργημα κάποιου θεού, ο οποίος έδινε την έμπνευση στον ποιητή, κι εκείνος με την αμεσότητα της γραφής του συνέθετε το ποίημα.

Η γλώσσα των επών ήταν η ιωνική διάλεκτος, ανάμεικτη με πολλά αιολικά στοιχεία. Τα επικά ποιήματα δεν τα απάγγελναν, αλλά τα τραγουδούσαν με τη συνοδεία φόρμιγγας/κιθάρας, κυρίως σε συμπόσια στα παλάτια βασιλιάδων ή ευγενών, αλλά και σε δημόσιους χώρους (π.χ. στην αγορά κ.α.).
Εκείνο που μας κάνει να απορούμε είναι το πως οι αοιδοί κατάφερναν να αφομοιώνουν τόσο εκτεταμένα ποιήματα και να τα αναπαράγουν μόνο από μνήμης. Σαν μια πρώτη διαπίστωση, θα λέγαμε ότι είχαν ιδιαίτερο ταλέντο. Ταλέντο που το συνόδευαν όμως και ειδικές τεχνικές. Υπήρχαν έτοιμες λέξεις ή φράσεις, ονοματικές ή ρηματικές, που επαναλαμβάνονταν και μάλιστα σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στους στίχους. Ακόμη είχαν δημιουργηθεί τυπικές σκηνές, π.χ. μάχης, θυσίας, φιλοξενίας, αναγνωρισμού κ.α. Οι διάφοροι αοιδοί λοιπόν αφηγούνταν τέτοιες σκηνές σύμφωνα με το τυπικό, με τις ίδιες περίπου λεπτομέρειες, ίσως και με τις ίδιες λέξεις, αλλάζοντας βέβαια πάντοτε τη διάταξη των λεπτομερειών και προσαρμόζοντας την όλη σύνθεσή τους στις εκάστοτε ανάγκες. Σε γενικές γραμμές πάντως, ένας καλός αοιδός έπρεπε απαραίτητα να διαθέτει το χάρισμα της εύκολης, σωστής και δημιουργικής απομνημόνευσης.

1.2. Ο ΕΠΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ:
Τα περισσότερα από τα επικά ποιήματα αναφέρονται σε έναν από τους τρεις μεγάλους θεματικούς κύκλους, οι οποίοι περικλείουν το σύνολο σχεδόν των ελληνικών μύθων που αφορούν ήρωες και θεούς της μυθολογίας. Οι κύκλοι αυτοί είναι: ο αργοναυτικός, ο θηβαϊκός και ο τρωικός.

Η παράδοση θέλει ορισμένα έπη να αφηγούνται σε χρονογραφική σειρά τα μυθικά γεγονότα από την ένωση Ουρανού και Γης ως το θάνατο του Οδυσσέα. Είναι τα λεγόμενα «Κύκλια» έπη. Κατά σειρά τα «Κύκλια» έπη είναι: η Τιτανομαχία, η Οιδιπόδεια, η Θηβαΐδα, οι Επίγονοι, τα Κύπρια, η Αιθιοπίδα, η Μικρή Ιλιάδα, η Ιλίου πέρσις, οι Νόστοι και η Τηλεγονία. Κανένα δε σώθηκε ακέραιο. Έχουμε μόνο αποσπάσματα εδώ κι εκεί από μερικά, αλλά είμαστε κατατοπισμένοι για την υπόθεσή τους.

Η Τιτανομαχία περιγράφει τις συγκρούσεις των θεών στα αρχαιότατα χρόνια, για την κυριαρχία στον Κόσμο.

Τα Κύπρια έπη εξηγούσαν τις αφορμές του Τρωικού Πολέμου και περιέγραφαν τους πρώτους χρόνους της εκστρατείας στην Τροία.

Η Αιθιοπίδα κατέγραφε τα τελευταία κατορθώματα του βασιλιά των Μυρμιδόνων, του Αχιλλέα, καθώς και το θάνατό του.

Η Μικρή Ιλιάδα αφηγούνταν τα γεγονότα ύστερα από το θάνατο του Αχιλλέα.

Η Ιλίου πέρσις περιέγραφε όσα διαδραματίστηκαν κατά την άλωση της Τροίας.

Οι Νόστοι μιλούσαν για την επιστροφή των ηρώων στην πατρίδα τους, μετά την άλωση της Τροίας (από το έργο έλειπε μόνο ένας «νόστος», αυτός του Οδυσσέα. Το κενό καλύπτει η «Οδύσσεια» του Ομήρου, που τι άλλο είναι παρά ο νόστος του βασιλιά της Ιθάκης).

Η Τηλεγονία κλείνει τον Τρωικό κύκλο των «Κύκλιων» επών, περιγράφοντας τις περιπέτειες του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη κι ως το θάνατό του. Ακόμη καταγράφεται και η τύχη των δύο γιων του Οδυσσέα, του Τηλέμαχου (από την Πηνελόπη) και του Τηλέγονου (από την Κίρκη).

Στο σύνολο των «Κύκλιων» επών, του Τρωικού κύκλου προηγείται ο Θηβαϊκός, ο οποίος περιλαμβάνει τρία έργα: Οιδιπόδεια, Θηβαΐδα και Επίγονοι. Τα έργα αυτά καταπιάνονται με τους μύθους της γενιάς των Λαβδακιδών.

1.3. ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ:
Τα δύο ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια θεωρούνται έργα του δεύτερου μισού του 8ου αιώνα π.Χ. Προηγήθηκε η Ιλιάδα και ακολούθησε η Οδύσσεια.

Η Ιλιάδα έχει σαν θέμα το θυμό του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα και τα παρεπόμενά του. Ουσιαστικά πρόκειται για την αφήγηση ενός επεισοδίου του δέκατου χρόνου του Τρωικού Πολέμου. Ο ποιητής όμως με έναν εκπληκτικό τρόπο καταφέρνει να σκιαγραφήσει το δεκαετή πόλεμο στο σύνολό του και μέσα στους 15.693 στίχους της Ιλιάδας ο αναγνώστης αισθάνεται οικειότητα με τα γεγονότα μιας ολόκληρης δεκαετίας συγκρούσεων και έντασης.

Η Οδύσσεια (12.110 στίχοι) είναι η πιο διάσημη ιστορία νόστου. Περιγράφεται η επιστροφή του Οδυσσέα από την Τροία στην Ιθάκη. Μιλάμε για άλλη μια δεκαετία περιπετειών για τον Ιθακήσιο βασιλιά, εκτός από εκείνη του Τρωικού Πολέμου.

Όπως είπαμε τα Ομηρικά έπη πρέπει να συντέθηκαν τον 8ο αιώνα π.Χ. Αναφέρονται όμως στην εποχή του Τρωικού Πολέμου (12ος αιώνας π.Χ.) και της επιστροφής των Αχαιών ηρώων στην πατρίδα τους μετά τη λήξη του πολέμου αυτού. Ο ποιητής παρασυρμένος από τον οίστρο της δημιουργίας βάζει στοιχεία της εποχής του (πολιτιστικά, ιδεολογικά κ.α.) στην εποχή στην οποία αναφέρεται το έργο. Συνεπώς, τα Ομηρικά έπη δεν μπορούν να λογιστούν ως αξιόπιστες ιστορικές πηγές για τα μυκηναϊκά χρόνια, στα οποία και αναφέρονται. Αντίθετα, μπορούμε να αντλήσουμε απ’ αυτά πολλές πληροφορίες για την εποχή σύνθεσής τους, ίσως και γενικότερα για τη γεωμετρική εποχή.

Σε κάθε περίπτωση τα Ομηρικά έπη δεν είναι έργα ιστορίας ή γεωγραφίας, αλλά ευχάριστο λογοτεχνικό ανάγνωσμα.

1.4. ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ:
Το λεγόμενο ομηρικό ζήτημα είναι μια σειρά ερωτημάτων που γέννησε η μελέτη των ομηρικών επών και αναπτύχθηκαν από σπουδαίους φιλολόγους.

Τέτοια ερωτήματα είναι τα εξής: ήταν ο Όμηρος υπαρκτό πρόσωπο ή απλώς δημιούργημα της παράδοσης, ώστε να αποδοθούν σε κάποιον μια σειρά ανώνυμων επικών έργων; Είναι ο Όμηρος ο ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας; Τα δύο αυτά έπη συντέθηκαν με βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή προέκυψαν από τη συνένωση μικρότερων επικών ποιημάτων;

Στα ερωτήματα αυτά η επιστήμη ακόμη δεν κατάφερε να δώσει συγκεκριμένες και οριστικές απαντήσεις. Με βεβαιότητα όμως μπορούμε να πούμε ότι ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας χρησιμοποίησε στη σύνθεσή του μια τεράστια παράδοση παλιότερων επικών ποιημάτων. Κάνοντας λοιπόν δημιουργική πρόσληψη αυτών των ερεθισμάτων που του προσφέρθηκαν και βάζοντας την προσωπική του σφραγίδα, μας χάρισε τα δύο ανυπέρβλητα λογοτεχνικά αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Στη σύνθεσή του ο ποιητής πρέπει να είχε στη διάθεσή του και το φωνητικό αλφάβητο. Πάντως, τα δύο έπη είναι έργα που συντέθηκαν κατά βάση προφορικά και προορίζονταν να ακουστούν από ακροατήριο κι όχι να διαβαστούν από αναγνώστες.

1.5. ΟΙ ΡΑΨΩΔΟΙ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΟΣ:
Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. (στα τέλη δηλαδή της γεωμετρικής και στις αρχές της αρχαϊκής εποχής) τελειώνει η δημιουργική περίοδος της επικής ποίησης. Μετά τον Όμηρο, ο μόνος μεγάλος επικός ποιητής που θα εμφανιστεί θα είναι ο Ησίοδος. Αυτός θα γίνει ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του διδακτικού έπους.

Οι επόμενες γενιές ποιητών, που ονομάζονται πια όχι αοιδοί, αλλά ραψωδοί, συνήθως δε δημιούργησαν νέα δικά τους έργα, αλλά απομνημόνευαν και απάγγελναν τα παλιότερα έπη και κυρίως τα ομηρικά. Ακόμη, δεν τραγουδούσαν τα έπη, αλλά τα απάγγελναν με ρυθμό. Κρατούσαν μάλιστα ένα ραβδί, σύμβολο εξουσίας δοσμένης απ’ τους θεούς.

Σχετικά με τον Όμηρο λίγα πράγματα μπορούμε ακόμη να συμπληρώσουμε:
Για την καταγωγή του δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Εφτά πόλεις της αρχαιότητας διεκδικούσαν αυτήν την τιμή, με περισσότερες πιθανότητες η Σμύρνη και η Χίος. Πάντως, το σίγουρο είναι ότι επρόκειτο για Ίωνα στην καταγωγή.

Για την καταγραφή των Ομηρικών επών υποστηρίζουν ότι ήδη τον 6ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα υπήρχε γραπτό κείμενο των έργων, με πρωτοβουλία του νομοθέτη Σόλωνα ή του τυράννου Πεισίστρατου ή του γιου του, του Ίππαρχου.

Στον Όμηρο αποδίδονται και μια σειρά άλλα έργα: η Θηβαΐδα και τα Κύπρια (από τα «Κύκλια» έπη), οι λεγόμενοι «Ομηρικοί Ύμνοι», ο Μαργίτης και η Βατραχομυομαχία.

1.6. Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ:
Αναμφισβήτητη είναι η αξία των έργων του Ομήρου, της Ιλιάδας δηλαδή και της Οδύσσειας, που έγιναν από πολύ νωρίς σχολικό βιβλίο για τα παιδιά της αρχαιότητας, αφού θεωρούνται και σωστά κείμενα με μεγάλη λογοτεχνική και μορφωτική αξία.

Τα Ομηρικά έπη όμως δεν έγιναν μόνο αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης και εκπαιδευτικά εγχειρίδια, αλλά και πηγή έμπνευσης και πόλος έλξης για τη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα.

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ:

2.1. Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ:

Η Οδύσσεια πήρε το όνομά της από το όνομα του κεντρικού ήρωα του έπους, του Οδυσσέα, που ήταν ένας από τους αρχηγούς της τρωικής εκστρατείας. Το θέμα της είναι ο νόστος του στην πατρίδα του, την Ιθάκη, και ο αγώνας του να ξανακερδίσει το θρόνο και την Πηνελόπη, τη γυναίκα του, που διεκδικούσαν πολλά αρχοντόπουλα από τα γύρω νησιά. Παράλληλα, μιλά και για την αναζήτηση του Οδυσσέα από το γιο του, τον Τηλέμαχο.

Ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος (325 – 260 π.Χ.) ο πρώτος από τους μεγάλους Αλεξανδρινούς γραμματικούς (δηλαδή φιλολόγους), είναι μάλλον εκείνος που χώρισε το καθένα από τα δύο Ομηρικά έπη σε 24 άνισες ραψωδίες. Κάθε ραψωδία της Οδύσσειας δηλώνεται με ένα μικρό γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, ενώ της Ιλιάδας με ένα κεφαλαίο.

2.2. ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ 

ΜΕ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΕΙΡΑ:

Ο Οδυσσέας φεύγει από την Τροία με δώδεκα πλοία. Πρώτος σταθμός του η χώρα των Κικόνων, όπου τους παρασύρει ο άνεμος. Εκεί λεηλατούν την πόλη Ίσμαρο και φεύγουν κυνηγημένοι. Φτάνοντας στα παράλια της Πελοποννήσου, μια θύελλα τους ρίχνει έξω από τα ελληνικά νερά, στη χώρα των Λωτοφάγων, που ο καρπός της φέρνει λήθη. Από εκεί ο Οδυσσέας βρίσκεται στη χώρα των Κυκλώπων. Τυφλώνει έναν απ’ αυτούς, τον Πολύφημο, που συμβαίνει να είναι γιος του Ποσειδώνα. Ο θεός οργίζεται τόσο πολύ, που θα κατατρέχει από ΄δω και μπρος τον ήρωα, ώσπου να φτάσει στην Ιθάκη. Έπειτα ακολουθεί η χώρα των Λαιστρυγόνων. Εκεί ο Οδυσσέας χάνει τα 11 καράβια του και τα πληρώματά τους.

Μόνος λοιπόν στο καράβι του, με όσους συντρόφους του έχουν απομείνει, φτάνει στο νησί της μάγισσας Κίρκης. Εκεί ο ήρωας καθυστερεί ένα χρόνο. κατεβαίνει στον Άδη. Παίρνει χρησμό από το μάντη Τειρεσία για τη συνέχεια του ταξιδιού του και για το τέλος της ζωής του. Κατόπιν, αποπλέει από το νησί της Κίρκης. Γλιτώνει από τις Σειρήνες, τη Χάρυβδη και τη Σκύλλα, στη Θρινακία όμως οι σύντροφοί του δαμασμένοι από την πείνα τρώνε τα βόδια του Ήλιου. Ο Δίας οργισμένος βυθίζει το πλοίο του Οδυσσέα. Όλοι χάνονται στη θάλασσα εκτός από τον Ιθακήσιο βασιλιά που βγαίνει σώος στην Ωγυγία, στο νησί της νύμφης Καλυψώ. Εκεί ο Οδυσσέας μένει εφτά ολόκληρα χρόνια. Τελικά, οι θεοί αποφασίζουν να τον στείλουν πίσω στην Ιθάκη. Μέσω της Σχερίας, της νήσου των Φαιάκων, ο Οδυσσέας βρίσκεται πια πίσω στην πατρίδα του μετά από 20 ολόκληρα χρόνια.

Στην Ιθάκη εκδικείται τους μνηστήρες που σφετερίζονταν για χρόνια το θρόνο του και σπαταλούσαν ασύστολα την περιουσία του. Ξανακερδίζει τη θέση του δίπλα στη σύζυγό του, την Πηνελόπη, αναγνωρίζεται με το γιο του Τηλέμαχο και τον πατέρα του Λαέρτη και παίρνει στα χέρια του τη βασιλική εξουσία, η οποία δικαιωματικά του ανήκει.

Σε όλη αυτή του τη διαδρομή και σε κάθε αδιέξοδο και δύσκολη στιγμή είχε συμπαραστάτη και ακλόνητο αρωγό τη θεά Αθηνά.

Τα γεγονότα έγιναν με τη σειρά που καταγράφηκαν παραπάνω. Ο ποιητής όμως τα αφηγείται με άλλη σειρά.