Αφηγηματολογική και Γραμματολογική προσέγγιση του βιβλίου της J.K. Rowling «Χάρι Πότερ». Μια απόπειρα σύγκρισης με το βιβλίο του Ευγενίου Τριβιζά «Τα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ «ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ

ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ»

ΜΑΘΗΜΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Αφηγηματολογική και Γραμματολογική προσέγγιση του βιβλίου της J.K. Rowling «Χάρι Πότερ». Μια απόπειρα σύγκρισης με το βιβλίο του Ευγενίου Τριβιζά «Τα μαγικά μαξιλάρια».

ΠΡΟΛΟΓΟΣ



Αν τα όρια της λογικής είναι τα όρια του κόσμου μας, η φαντασία είναι το μέσο και το όχημα εκείνο που χωρίς να τα καταργεί, τα υπερβαίνει και συχνά τα διευρύνει. Με χαρακτηριστικά της όπως η ανατροπή των νόμων της φύσης, η υπερβολή, η ελαστική χρήση τόπου και χρόνου, την εμμονή στο να κάνει το αδύνατο δυνατό, η φαντασία μοιάζει φυγή από την πραγματικότητα. Πού κατοικεί όμως η φαντασία; Προνομιακά την κατέχουν τα παιδιά, κυρίαρχο και δομικό στοιχείο του ψυχισμού τους και έπειτα οι ενήλικες μυθοπλάστες, οι οποίοι με το έργο τους απευθύνονται κυρίως στις μικρότερες ηλικίες.



Η παρούσα εργασία παρουσιάζει και αναλύει το παιδικό ξενόγλωσσο μυθιστόρημα «Χάρυ Πόττερ» της συγγραφέας Τζ. Ρόουλινγκ σχετικά με το στοιχείο του φανταστικού και μαγικού ρεαλισμού, το οποίο συνυφασμένο με τις τεχνικές της αφήγησης δομεί έναν καινούργιο, αλλά παράλληλα «δικό μας» καθημερινό κόσμο. Το παράλληλο αυτό σύμπαν της Ρόουλινγκ τροφοδοτεί τη φαντασία των παιδιών και καθώς τους δημιουργεί την επιθυμία να γίνουν κτήμα του κόσμου αυτού, βοηθά έμμεσα στην «ενηλικίωση» της προσωπικότητας τους.



Πριν επιχειρηθεί ανάλυση στο βιβλίο της Ρόυλινγκ, εκθέτονται κάποιες σκέψεις σχετικά με την παιδαγωγική αξία του παραμυθιού και πώς αυτό επηρεάζει την παιδική ψυχοσύνθεση.



Η εργασία κλείνει με την προσπάθεια σύγκρισης της γραφής της Ρόουλινγκ με το ελληνόγλωσσο βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά «Τα μαγικά μαξιλάρια». Μέρη της σύγκρισης θα αποτελέσουν τα θέματα αφηγηματολογικής προσέγγισης του κειμένου, η θέση του συγγραφέα, η παρουσίαση του ήρωα και τα μηνύματα που απορρέουν και διαχέονται στα παιδιά, μέσα από τη κείμενα φανταστικού χαρακτήρα.










Α. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ



Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια άνευ προηγουμένου επιστροφή σε κείμενα και ιστορίες φαντασίας που αναβιώνουν τον κόσμο του παραμυθιού, τα ιδεώδη της ιπποσύνης, τις αξίες της φιλίας, της οικογένειας και της προσωπικής ελευθερίας. Η συμβολή της βιομηχανίας του θεάματος και ιδιαίτερα του κινηματογράφου στην αναβίωση του μυθικού – μαγικού κόσμου είναι κάτι πάνω από καθοριστική. Λογοτεχνικοί ήρωες σε σειρές και βιβλία, γίνονται αγαπημένοι γνώριμοι και φίλοι, παιδιών και ενηλίκων. Για ποιο λόγο όμως; Τι είναι εκείνο που έλκει τον καθένα προς το φανταστικό, το εξωπραγματικό;



Η μαγεία, το όνειρο, το παραμύθι. Εκφράσεις της συλλογικής επιθυμίας, τα παραμύθια ξεπήδησαν μέσα από τη φαντασία, το όνειρο, το φόβο και τις εμπειρίες πολλών γενεών και πολλών φυλών της ανθρωπότητας 1 . Ενσωματώνουν μέσα τους την ιδιότητα του ανθρώπου, γιατί είναι προϊόντα της δημιουργικής και ανήσυχης λειτουργίας του ανθρώπινου νου. Σύμφωνα εξάλλου με τον Novali: « Ο αληθινός ποιητής παραμυθιών είναι οραματιστής του μέλλοντος».



Το παραμύθι, οι ιστορίες φαντασίας και μυθοπλασίας διαπαιδαγωγούν καίρια το παιδί και αναπτύσσουν τη φαντασία και την επινοητικότητά του. Οι συγγραφείς σκηνοθετούν την ιστορία τους, πλάθουν τους ήρωες τους, διαμορφώνουν το σκηνικό, ρυθμίζουν την πλοκή και την εξέλιξη της ιστορίας, έτσι ώστε να μεταδίδονται αβίαστα τα μηνύματά τους και να αποκαλύπτονται τα επιθυμητά αξιακά συστήματα 2. Με τον τρόπο τους αφυπνίζουν συνειδήσεις και διαμορφώνουν χαρακτήρες, μυώντας παιδιά και νέους σε σύγχρονα αλλά και πανανθρώπινα προβλήματα, που προβληματίζουν το σύγχρονο άνθρωπο.



Μέσα από το φανταστικό και το παράξενο το παιδί μυείται στη μαγεία της ανακάλυψης του εαυτού του και των άλλων. Μέσα σε έναν κόσμο που φυσικά είναι ο δικός μας, ο κόσμος που γνωρίζουμε, συμβαίνει ένα γεγονός που δεν μπορεί να εξηγηθεί με τους νόμους του ίδιου αυτού οικείου κόσμου. Έτσι αυτόματα εισερχόμαστε στον πυρήνα του φανταστικού. Το φανταστικό είναι ο δισταγμός που δοκιμάζει ένα ον, που δεν γνωρίζει παρά τους φυσικούς νόμους, μπροστά σε ένα συμβάν με υπερφυσική εμφάνιση. Επομένως η έννοια του φανταστικού προσδιορίζεται σε σχέση με τις έννοιες του πραγματικού και του φαντασιακού 3.



Τα παραμύθια διασκεδάζουν το παιδί, ενώ ταυτόχρονα το φωτίζουν για τον εαυτό του και καλλιεργούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του. Προσφέρουν νόημα σε τόσο πολλά διαφορετικά επίπεδα και εμπλουτίζουν τη ζωή του με ποικίλους τρόπους, που κανένα βιβλίο δεν μπορεί να εκτιμήσει δίκαια τις πολλαπλές και ποικίλες συμβολές τους στη ζωή του. Τα παραμύθια θέτουν το πρόβλημα της επιθυμίας για ζωή και διαλύουν τους φόβους της παιδικής ψυχής, ιδιαίτερα το πρόβλημα του θανάτου.











____________________

1. Μιχαηλίδης Ανδρέας, «Η Ψυχαναλυτική Προσέγγιση του Παραμυθιού», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας.

2. Παπαντωνάκης Γ., «Ο παιδαγωγικός χαρακτήρας των κειμένων επιστημονικής φαντασίας»

3. Τοντόροφ Τσβέταν, «Εισαγωγή στη Φανταστική Λογοτεχνία», σ. 32, Εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα,.



Αναζητώντας την αγάπη και την ουσία της ζωής, η οποία περιλαμβάνεται στα λιτά και απέριττα, το παραμύθι διδάσκει πως δε χρειάζεται κανείς να αναζητά την αιώνια ζωή. Αυτό υποδηλώνει ένα άλλο τέλος που βρίσκουμε στα παραμύθια: «Κι έζησαν ευτυχισμένοι για πολλά χρόνια» 4. Το παραμύθι προσανατολίζεται προς το μέλλον και καθοδηγεί το παιδί – με όρους που μπορεί να κατανοήσει, συνειδητά ή ασυνείδητα – να απελευθερωθεί από τις παιδικές επιθυμίες εξάρτησης και να πετύχει μια πιο ικανοποιητική και ανεξάρτητη ζωή.



______________



4. Bruno Bettelheim, 1995, «Η γοητεία των παραμυθιών», σ. 22, εκδ. Γλάρος, Αθήνα.



Β. ΤΟ «ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ» ΧΑΡΙ ΠΟΤΕΡ



Το βιβλίο Χάρι Πότερ είναι δημιούργημα της βρετανίδας συγγραφέως Τζ. Κ. Ρόουλινγκ. Τα επτά της κατά σειρά μυθιστορήματα εντάσσονται στη σφαίρα της φαντασίας και περιγράφουν ένα κόσμο μάγων, με βασικό χαρακτήρα ένα νεαρό αγόρι με το όνομα Χάρι Πότερ. Η κεντρική ιστορία των βιβλίων περιγράφει τον αγώνα του Χάρι Πότερ εναντίον του κακού μάγου Βόλντερμορτ, ο οποίος θέλει να κατακτήσει τον κόσμο των μάγων. Το πρώτο μυθιστόρημα, ο Χάρι Πότερ και η Φιλοσοφική Λίθος, κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 1997 και στα ελληνικά τον Νοέμβριο του 1998, από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Τον Ιούλιο του 2007 κυκλοφόρησε το έβδομο και τελευταίο βιβλίο της σειράς, η πώληση του οποίου έσπασε όλα τα ρεκόρ (12 εκατομμύρια αντίτυπα μόνο στην Αμερική). Τα βιβλία της Ρόουλινγκ είναι εξαιρετικά δημοφιλή με πωλήσεις, που μέχρι τον Απρίλιο του 2008 υπερβαίνουν τα 375 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Έχουν μεταφραστεί σε 65 γλώσσες [5].



Το παιδικό αυτό μυθιστόρημα εντάσσεται στα βιβλία φαντασίας, καθώς το σκηνικό της υπόθεσης διαδραματίζεται στη σχολή Χόγκουαρτς, σχολή εκκολαπτόμενων μάγων, τα μαθήματα της οποίας περιέχουν αποκλειστικά τη χρήση μαγείας, με μαγικά φίλτρα, ραβδιά κ.α. Μέσα σε αυτό το σκηνικό ο μικρός Χάρι έρχεται αντιμέτωπος με προβλήματα, που συχνά προσπαθεί να τα επιλύσει παραβιάζοντας τους σχολικούς κανόνες. Βοηθοί του σε αυτά εμφανίζονται οι φίλοι του, ο Ρόν και η Ερμιόνη, που μέσα από περιπέτειες και κινδύνους, αποκομίζουν διδάγματα και κανόνες για τη γενικότερη ζωή και τη φιλία που τους συνδέει. Αρωγός και καθοδηγητής τους ο διευθυντής της σχολής Άλμπους Ντάμπλντορ.





Για τα βιβλία της Ρόουλινγκ οι κριτικές είναι άφθονες. Οι θετικές εστιάζουν στο γεγονός οτι τα παιδιά έλκονται από το είδος γραφής της συγγραφέως, λόγω του οτι η ιστορία παρουσιάζεται από παιδική σκοπιά, που προϋποθέτει ακριβή γνώση της παιδικής ιδιοσυγκρασίας 6 και αφετέρου στην ιδιάζουσα πλοκή της ιστορίας, που μεταφέρει τον αναγνώστη σε ένα παράλληλο «πραγματικό» σύμπαν, όπου φόβος, αγωνία, χαρά και λύπη συνυπάρχουν αρμονικά 7. Ωστόσο δε λείπουν και οι αρνητικές κριτικές από σχολιαστές λογοτεχνίας και κριτικούς, οι οποίοι κατηγορούν τη Ρόουλινγκ για επαναλήψεις, νεκρές μεταφορές, απρογραμμάτιστο και συντηρητικό λόγο 8 .



Εξώφυλλο της διεθνούς έκδοσης

του 1ου βιβλίου της σειράς



Παραμερίζοντας τις κριτικές θα ήταν χρήσιμο να εντρυφήσουμε στο περιεχόμενο του βιβλίου, που τόσο αγαπήθηκε στις μέρες μας από μικρούς και μεγάλους, να ανιχνεύσουμε τη δομή και το περιεχόμενό του.







Σύμφωνα με τον J.R.R. Τolkien, η υπέρτατη αποστολή της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι η δημιουργία ενός «Δευτερεύοντος Κόσμου (secondary world)», στον οποίο μπορούν να εισχωρήσουν και ο δημιουργός και ο αναγνώστης και να ικανοποιήσουν τις αισθήσεις τους όσο βρίσκονται εκεί 9 . Μέσα στα όρια αυτού του δεύτερου κόσμου ο πράσινος ήλιος είναι αληθοφανής, το αλλόκοτο είναι αποδεκτό, η πλασματική πραγματικότητα γίνεται πιστευτή. Ο δημιουργός αναδεικνύεται σε γητευτή των λέξεων, επινοεί εκείνη τη μαγεία που κάνει τα πράγματα να πετούν και τον αναγνώστη να οικειοποιείται έναν παράξενο μα και ταυτόχρονα «δικό του» κόσμο.



Σε κάθε βιβλίο της η Ρόουλινγκ παρουσιάζει ένα χρόνο της ζωής του μικρού Χάρι Πόττερ, από την εφηβεία, μέχρι και την ψυχική και σωματική ενηλικίωση του. Η συγγραφέας στήνει έναν κόσμο ενιαίο, αλλά με δύο όψεις, όπως αυτός στην Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, αλλά το ρόλο του καθρέφτη έχει τώρα η Διαγώνιος Αλέα, ο δρόμος με τα καταστήματα από όπου οι μάγοι προμηθεύονται τα απαραίτητα για το επάγγελμά τους. Το σύμπαν της μαγείας συνυφαίνεται με το πραγματικό, σε έναν κόσμο αληθοφανή αλλά και σκοτεινό, γεμάτο κενταύρους, γίγαντες και ξωτικά. Φτιαγμένος σταδιακά ο κόσμος αυτός παραμένει στέρεα πραγματικός και σύγχρονος. Εντός του, ένα ορφανό αγόρι χαράζει την πορεία του προς την ενηλικίωση, η οποία συμπίπτει με την κατάκτηση της γνώσης και της δύναμης, αλλά και της υπεράσπισης του καλού.



Η αφήγηση ακολουθεί το ρυθμό της ιστορίας, καθώς εξιστορούνται οι περιπέτειες του Χάρι σταδιακά, καθώς φεύγει από το σπίτι των θείων του για να εκπαιδευθεί ως μάγος στο Χόγκουαρτς και τελειώνει κυκλικά, καθώς επιστρέφει, ωριμότερος και καλύτερος πάλι σε αυτούς. Στο βιβλίο η αφήγηση εγκιβωτίζεται στο σημείο όπου ο Χάρι μαθαίνει την ιστορία για τους γονείς του, γεγονός που ολοκληρώνει στα μάτια του αναγνώστη την ιδιαιτερότητα του μικρού ήρωα, αλλά και τον κίνδυνο που άμεσα τον απειλεί, καθώς ο κακός και σατανικός μάγος Βόλντερμορτ είναι ακόμα ζωντανός.



Η αφήγηση των γεγονότων αναφορικά με τις θεωρίες του Genette 10, κινείται τόσο σε διηγητικό ή ενδοδιηγητικό επίπεδο (τα γεγονότα και οι περιπέτειες του Χάρι ανήκουν στην κύρια διήγηση), όσο και σε υποδιηγητικό επίπεδο (προγενέστερα γεγονότα ενσωματώνονται στην κύρια αφήγηση) 11 . Η εστίαση είναι μηδενική, καθώς η συγγραφέας γνωρίζει τη ψυχολογική κατάσταση των ηρώων και γνωρίζει περισσότερα από τους ήρωες. Όσον αφορά τη διάρκεια των γεγονότων παρατηρείται η τεχνική της έλλειψης, καθώς μαθαίνουμε μόνο για τα γεγονότα που διαδραματίζονται μέσα στη σχολή Χόγκουαρτς, ενώ αποδίδεται ο εσωτερικός κόσμος των ηρώων.



Κύρια στοιχεία της αφήγησης της Ρόουλινγκ, ο χρόνος και ο χώρος, συνιστούν το πλαίσιο ανάπτυξης της ιστορίας. Δύο κόσμοι συνυπάρχουν, ο καθημερινός αφενός και ο κόσμος των μάγων αφετέρου. Ο δεύτερος κόσμος, τόσο ξένος από το δικό μας, με τα εξωπραγματικά όντα, τις κουκουβάγιες που μεταφέρουν γράμματα, τα μυθικά τέρατα, τα ξόρκια της μαγείας, κατορθώνει και παρουσιάζεται στα μάτια μας τόσο προσιτός!





___________________



9. J.R.R. Tolkien, 2003, «Μυθοποιία», μτφ. Ευγ. Χατζηθανάση-Κόλλια, εκδ. Αίολος, σ. 105, Αθήνα.

10. Ιωάννης Παρίσης, 2003, «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων», ΟΕΔΒ, Αθήνα.

11. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Αφήγηση / Αφηγηματολογία» ?????σ. 993.

Με την έννοια αυτή το βιβλίο εντάσσεται στην κατηγορία της φαντασίας και του μαγικού ρεαλισμού. Τι εννοούμε όμως με τη φράση μαγικός ρεαλισμός; Όταν παρουσιάζονται στον αναγνώστη δυο διαφορετικά επίπεδα πραγματικότητας, οι αφηγηματικές τεχνικές, η δυνατότητα που έχει ο συγγραφέας να ενώσει αυτές τις δύο πραγματικότητες ώστε να αποτελούν μια κοινή για τον αναγνώστη, τότε μπορούμε να πούμε πως ο μαγικός ρεαλισμός έχει επιτύχει το έργο του. Σύμφωνα με τον Ashley Carol Wills 12 « όταν τα άτομα αποκαλούν σπίτι τους τα σύνορα των δυο αυτών κόσμων, τότε ο μαγικός ρεαλισμός έχει αρχίσει να αγκαλιάζει τις αποστάσεις μεταξύ τους, προσπαθώντας να ενώσει τη ξεχωριστή ουσία τους σε έναν ρεαλιστικό δισδιάστατο κόσμο».


Το μαγικό εντάσσεται μέσα στην καθημερινότητα. Συνδυάζει αντίθετα στοιχεία, όπως η ζωή και ο θάνατος, το ξύπνημα και το όνειρο, το πολιτισμένο και το άγριο. Ο μαγικός ρεαλισμός επιμηκύνει τα όρια της πραγματικότητας και καθιστά το μαγικό συνηθισμένο, καθώς επικεντρώνεται σε ένα φαινομενικό κόσμο. Αντίθετα η φαντασία τοποθετείται στο μη πραγματικό.



O μαθητευόμενος μάγος Xάρι Πότερ (Nτάνιελ Pάντκλιφ)

με μια από τις δασκάλες του



Εντούτοις, το βιβλίο περιέχει και δομές υπερφυσικής ιστορίας και σε επίπεδο προσώπων αλλά και λειτουργιών, καθώς εμφανίζονται στοιχεία του παραμυθιού, όπως η δολοφονία των γονιών του Χάρι από τον παντοδύναμο Βόλντερμορτ (αρπαγή αγαθού), η απόφαση για εκδίκηση και αγώνα για την επικράτηση του Καλού. Ο ήρωας, ο «εκλεκτός», περνά τη διπλή δοκιμασία μαθητείας στο κολλέγιο μαγείας Χόγκουαρτς, όπου αποκτά τα απαραίτητα εφόδια για την αναμέτρησή του με τον Άρχοντα του Σκότους και στις προκαταρκτικές μάχες με τον Ακατονόμαστο. Προετοιμάζεται έτσι για την τελική δοκιμασία, στον τελευταίο τόμο των περιπετειών του.



Παρατηρείται επίσης το στοιχείο της έντασης, που το προκαλεί μια σύγκρουση ή η ανάγκη να πραγματοποιηθούν δύσκολα ζητήματα και η χαλάρωση που ακολουθεί μετά τη νίκη και την υπερπήδηση των εμποδίων. Ο αναγνώστης γνωρίζει από πριν, ασυναίσθητα πως η δυσκολία θα ξεπεραστεί και θα δοθεί στο τέλος η πιο ευτυχισμένη λύση, χαρακτηριστικό της υπόθεσης του παραμυθιού 13.



Ο ήρωας του βιβλίου, ο μικρός Χάρι Πότερ, παρουσιάζεται σαν ένα τυπικό αγόρι στην αρχή της εφηβείας του. Είναι ιδιαίτερα έξυπνος, ετοιμόλογος και όπως όλα τα παιδιά της ηλικίας του σκανταλιάρης και πονηρός. Παράλληλα η Ρόουλινγκ επιδιώκει τη συμπάθεια του αναγνώστη προς το πρόσωπό του καθώς τον εμφανίζει ορφανό, να μεγαλώνει στο σπίτι των θείων του, οι οποίοι είναι ιδιαίτερα αυστηροί μαζί του.



__________________

12. Ashley Carol Wills, 2006, Borderlands of magical realism: defining magical realism found in popular and children’s literature, Texas

13. Μ.Γ. Μερακλής, «Η αισθητική του παραμυθιού», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας



Από την άλλη πλευρά ο μικρός Ντάντλι, ο ξάδερφός του εμφανίζεται κακεντρεχής, κακομαθημένος και χρησιμοποιεί τον Χάρι ως δικαιολογία για τις αμέτρητες σκανταλιές του.



Φυσικό επακόλουθο είναι η έμμεση σύγκριση του ήρωα με τον μικρό Ντάντλι και μέσα από την έντονη διαφοροποίηση των χαρακτήρων τους, νικητής στο αναγνωστικό κοινό αναδεικνύεται σαφώς ο πρώτος. Το χιούμορ είναι έκδηλο στις προσπάθειες του Ντάντλι να κατηγορήσει τον Χάρι, ταυτόχρονα με τα συναισθήματα συμπόνιας και στήριξης του αναγνώστη απέναντι στον ήρωα.







Παρ’ όλα αυτά, οι προσβολές, η στενοχώρια και η πίκρα του Χάρι, δεν είναι τίποτε άλλο από τα εμπόδια που του θέτει η συγγραφέας, έτσι ώστε να φτάσει τελικά στην ηθική επιβράβευσή του 14. Οι όροι αλλάζουν και ο τελευταίος γίνεται πρώτος, καθώς ο μικρός Πότερ αναδεικνύεται χαρισματικός και απαραίτητος. Το σκηνικό αλλάζει όταν ο Χάρι λαμβάνει γράμματα που τον καλούν στη σχολή Χόγκουαρτς, απαραίτητο βήμα για την ολοκλήρωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του.



Το στοιχείο της επιθυμίας είναι βασικό στο βιβλίο της Ρόουλινγκ, καθώς η αφήγησή της δομείται με βάση τον άξονα της θέλησης και επιθυμίας του Χάρι να νικήσει το κακό, μέσω της επικοινωνίας με τους άλλους να αποκτήσει τις δεξιότητες εκείνες που θα του το επιτρέψουν να το πετύχει και μέσω της ισχύος, καθώς τα πρόσωπα χωρίζονται σε συμβοηθούς και αντιπάλους του ήρωα.



Ευανάγνωστες γενικές αναφορές, ριζωμένες στο συλλογικό υποσυνείδητο, όπως η νύχτα, ως κατεξοχήν χρόνος των δοκιμασιών και του τρόμου, το δάσος ως πραγματικότητα, σύμβολο και υπόμνηση αγωνίας και φόβου, συνενώνονται στις κοινές προσπάθειες για την επίτευξη του τελικού σκοπού, που έγκειται στη συνειδητοποίηση της ταυτότητας του Χάρι.



Άλλα σύμβολα που χρησιμοποιεί η συγγραφέας, όπως το ελάφι, το ζώο στο οποίο μεταμορφωνόταν ο πατέρας του Χάρι, τα διπλής δράσεως ραβδιά που φονεύουν ή θεραπεύουν. Η συγγραφέας δανείζεται μορφές, σχήματα, ήρωες και δομές από πολλά και διάφορα λογοτεχνικά είδη, αλλά και από τα κόμικς και τον κινηματογράφο. Με τον τρόπο αυτό η Ρόουλινγκ καταφέρνει το σημαντικό: ο αναγνώστης ταυτίζεται με τους ήρωες, γίνεται άλλοι πολλοί, ενώ παραμένει ο εαυτός του. Παράλληλα και οι ήρωες αποκτούν χίλια πρόσωπα, ανάλογα με τη βούληση του αναγνώστη 15.



Τα βιβλία του Χάρι Πότερ, μείγματα φανταστικής αφήγησης και παραμυθιού, με στοιχεία από το γοτθικό, αστυνομικό, το περιπετειώδες μυθιστόρημα, παραπέμπουν στους αρχαίους μύθους και στις βιβλικές ιστορίες. Ακινητοποιούν τον αναγνώστη στο παρόν, ανοίγοντας μια χαραμάδα στη φαντασία του για να αγγίξει λίγο από τη μαγεία και το υπερφυσικό.



________________



14. Μ. Αρχοντάκης, «Η μορφολογική ανάλυση των μαγικών παραμυθιών και ο Vl. Propp», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας

15. Τιτίκα Δημητρούλια, «Το φαινόμενο Χάρι Πότερ», Εφημ. Καθημερινή, 19/02/06


Γ. «ΤΑ ΜΑΓΙΚΑ ΜΑΞΙΛΑΡΙΑ» ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΤΡΙΒΙΖΑ ΚΑΙ Ο ΧΑΡΙ ΠΟΤΕΡ



Το βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά «Τα μαγικά μαξιλάρια» απευθύνεται σε παιδιά από 10 ετών και πάνω και κυκλοφόρησε το 1991. Οι επανειλημμένες εκδόσεις του (35η έκδοση) φανερώνουν ένα βιβλίο που έχει αγαπηθεί πολύ από μικρούς και μεγάλους.



Το βιβλίο μας μεταφέρει σε μια φανταστική πολιτεία την «Ουρανούπολη», όπου ο άρχοντάς της ο Αρπατίλαος με τους κακούς συμβούλους του διώκουν το λαό, κάτω από ένα συνεχές καθεστώς δουλείας και βασάνων. Αποκορύφωμα αυτών είναι η επινόηση των εφιαλτικών μαξιλαριών, που θα στερήσουν το λαό από τα όνειρά του, απαραίτητα για την επιβίωση του. Αρχικά το σχέδιο έχει κάποια επιτυχία, ώσπου ο Αντώνης ο δάσκαλος το αντιλαμβάνεται και με τη συνεργασία των μαθητών κατασκευάζουν τα αντιεφιαλτικά μαξιλάρια. Η συνέχεια είναι αυτονόητη και δοσμένη με πολύ χιούμορ.



Ο Ευγένιος Τριβιζάς ως επιστήμονας και συγγραφέας κατέχει μακρά ιστορία στο χώρο του παιδικού βιβλίου. Έχει σπουδάσει Νομικές και Πολιτικές Επιστήμες και είναι καθηγητής της Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αγγλίας. Η σπουδή του εγκλήματος και η απονομή της δικαιοσύνης του έδωσαν τη ρεαλιστική ματιά, τον πραγματικό, όπως είναι, κόσμο. Τη βία που τον χαρακτηρίζει, τη συνύπαρξη του καλού και του κακού. Μέσα λοιπόν από το παραμύθι μιλά για το καλό και το κακό με τον πιο απλό τρόπο. Γιατί γνωρίζει να μιλά στις παιδικές ψυχές και κατανοεί οτι το παραμύθι έχει τεράστια ψυχαγωγική και παιδαγωγική δύναμη 16.



Το βιβλίο ξεκινά με την κλασική παραδοσιακή τοποθέτηση «Μια φορά και έναν καιρό», όπου τίθεται ο χώρος και ο χρόνος της ιστορίας. Ο συγγραφέας παραθέτει αρχικά τα γεγονότα που συνθέτουν το πλαίσιο και έπειτα συγκεκριμενοποιεί την ουσία του διηγήματος. Ο κακός βασιλιάς κατέχει κυρίαρχη θέση στην πλοκή, θέτει νόμους και μέτρα για τους πολίτες. Το χιούμορ είναι έκδηλο στις αποφάσεις του «... ο λόξιγκας, ας πούμε, απαγορευόταν αυστηρά...ή έκανε κατακόρυφο στο μπαλκόνι του έπρεπε να πληρώνει πρόστιμο», στοιχείο που προσεγγίζει το παιδί αναγνώστη, με μια παιδική αθώα μάτια.



Η αφήγηση ακολουθεί την πορεία των γεγονότων, αλλά σε αντίθεση με τη Ρόουλινγκ ο Τριβιζάς συμμετέχει ενεργά στην αφήγηση. Δεν είναι ο παντογνώστης αφηγητής, παρουσιάζεται ως ο πομπός μετάδοσης της ιστορίας. Με φράσεις όπως «Πρώτα θα σας πω..., τώρα που σας είπα...» παρεμβαίνει στην αφήγηση και συνδέει τον αφηγητή με τον αναγνώστη. Άλλοτε με φράσεις «και να’ ταν μόνο αυτοί οι νόμοι!» έμμεσα στηρίζει συναισθηματικά τον αναγνώστη στην αποδοκιμασία των νόμων του Αρπατίλαου και στα βάσανα των υπηκόων του.



Σημαντική θέση στο βιβλίο κατέχει το παιχνίδι των λέξεων, μέσα από το οποίο ο Τριβιζάς θέτει σαφέστερα το νόημα και την ουσία του καλού και του κακού.







_____________

16. Α.Ν.Ακριτόπουλος, «Το σύγχρονο παραμύθι του Ευγ. Τριβιζά: Μυθοπλασία και λόγος», 2007, Κειμενα, Εργαστ. Λόγου και Πολιτισμού Παν/μίου Θεσσαλίας.



Η επιλογή και η σύνθεση των ονομάτων «Τίτος Ξεφτίλιος, Σαυρίλιος Βρισελιέ, Αρπατίλαος» παραπέμπουν στο κακό, στο υποχθόνιο, στο μίζερο. Οι ενέργειες των ατόμων αυτών εφορμώνται από την κακία, το μίσος, το προσωπικό τους συμφέρον.



Σε αντίθεση με αυτούς η πορεία της ιστορίας φέρνει στο προσκήνιο το δάσκαλο Αντώνη, την Μυρτώ, τον Αλέξη, φορείς της ελπίδας και της χαράς. Η επιθυμία τους για ελευθερία θα κινήσει τα νήματα της αντίστροφης πορείας, πορεία για απελευθέρωση και την επικράτηση του καλού.



Η σάτιρα αποτελεί βασικό στοιχείο στο έργο του Τριβιζά, καθώς διακωμωδείται η κρατική εξουσία και οι κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις. Ο συγγραφέας προσπαθεί να καταγγείλει πρόσωπα και καταστάσεις, να ελέγξει τη διεφθαρμένη κρατική εξουσία. Μέσα από συμβολισμούς ονομάτων, μέσων και καταστάσεων (φτερό = γραφειοκρατία, εφιαλτικά μαξιλάρια = έλεγχος της συνείδησης των πολιτών), καταδικάζεται η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προβάλλεται η προσωπική ελευθερία και η δημοκρατία.



Κοινός τομέας στο περιεχόμενο με το βιβλίο του Χάρι Πότερ είναι ο συνδυασμός κατά τον Bremond τριών «λειτουργιών»: ενδεχόμενο, εξέλιξη, έκβαση. Αρχικά για να γίνει η μετάβαση στην κυρίως αφήγηση πρέπει να επιχειρηθεί μια ένταξη στην πλοκή, με βάση την αφηγηματική αιτιότητα 17. Με άλλα λόγια, η ισορροπία μιας αρχικής κατάστασης διαταράσσεται με την εισαγωγή κάποιων «δυναμικών» μοτίβων (τα εφιαλτικά μαξιλάρια στον Τριβιζά, η πρόσκληση του Χάρι στη σχολή Χόγκουαρτς στη Ρόουλινγκ), που δημιουργώντας μια περιπλοκή (περιπέτεια), την μετασχηματίζουν και την οδηγούν προς την εξεύρεση μιας νέας ισορροπίας, σε ένα καταληκτικό σημείο.



Επίσης και οι δύο συγγραφείς επιτυγχάνουν να παρουσιάζουν το κείμενό τους με βάση δύο αντίρροπες συνιστώσες: την προσμονή και την έκπληξη αφενός και από την άλλη την αίσθηση της οικειότητας, μιας ιδιότυπης σιγουριάς οτι συναντάς κάτι που σου είναι γνώριμο 18. Ο φανταστικός κόσμος του Τριβιζά και ο παράλληλος κόσμος της Ρόουλινγκ, μέσα από το απροσδόκητο και την παρουσίασή τους ως κάτι το απολύτως φυσιολογικό, με τη χρήση του παρατατικού κατά την αφήγηση και του ενεστώτα στους διαλόγους, καταφέρνουν να μεταφέρουν τον αναγνώστη σε ένα σύμπαν πρωτότυπο, αλλά και οικείο, σε έναν κόσμο που δεν απέχει σχεδόν καθόλου από τον κόσμο που ζούμε.



Εν κατακλείδι, τα δύο μυθιστορήματα, βαδίζοντας μέσα από τα χνάρια της οικουμενικής παράδοσης του μύθου, του παραμυθιού και της φαντασίας, προσεγγίζουν το παιδικό κοινό, απλά, λιτά και ταυτόχρονα με μεγάλη παιδαγωγική δύναμη. Τα δύο κείμενα, προσαρμοσμένα στην ιλιγγιώδη ταχύτητα και τη διαρκή αλλαγή που χαρακτηρίζουν τον εικοστό πρώτο αιώνα, διανθισμένα με χιούμορ που συχνά γίνεται σαρκασμός και σάτιρα, συνομιλούν με ένα ευρύτατο κοινό. Το κοινό αυτό προσλαμβάνει τα μηνύματα αυτά όχι μόνο με ένστικτο, αλλά και με αντανακλαστικά περισσότερο συλλογικής μνήμης, παρά με λογοτεχνικά κριτήρια και αισθητική άποψη.





______________



17. Παπαρούση Μαρίτα, 2007, «Η δομή της λογοτεχνικής αφήγησης: Σκέψεις για μια διδακτική αξιοποίηση», Κειμενα, Εργαστ. Λόγου και Πολιτισμού Παν/μίου Θεσσαλίας.

18. Ζερβού Αλεξάνδρα, 2007, «Ευγένιος ο παρωδός, της εποχής μας κληρωτός ή οι περιπέτειες των λέξεων και των κειμένων», Κειμενα, Εργαστ. Λόγου και Πολιτισμού Παν/μίου Θεσσαλίας.



Δ. ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ...



Ανακεφαλαιώνοντας κατανοούμε οτι ο τομέας της παιδικής λογοτεχνίας έχει αποκτήσει σήμερα ευρύτατη θεματολογία, αντλώντας την από την καθημερινή ζωή του ανθρώπου κυρίως, από τους κόπους, τις πίκρες το χαμόγελό του. Έχουμε από τα παιδικά μας χρόνια, μνήμες και αναμνήσεις λογοτεχνικών ηρώων που τους είδαμε να έρχονται και να επανέρχονται σε σειρές: ήρωες και ηρωίδες σε τριλογίες, τετραλογίες ή σε περισσότερους τόμους. Τους γνωρίσαμε με συγκίνηση σαν παιδιά συνομήλικα μας, μολονότι τους περισσότερους τους είδαμε να μεγαλώνουν και να ενηλικιώνονται πολύ πιο γρήγορα από εμάς.



Είναι σίγουρο οτι με την παρουσία τους, πρωταγωνιστική η δευτερεύουσα, χαρίζουν στον αναγνώστη τη ζεστασιά του γνωστού, χωρίς όμως να διαθέτουν την ακινησία και το αμετάβλητο, που πολύ συχνά χαρακτηρίζει τους άλλους προσφιλείς μας ήρωες, από τα κόμικς. Η ηλικιακή ωρίμανση των λογοτεχνικών ηρώων συνοδεύεται συνήθως από την ψυχική και συναισθηματική εξέλιξή τους, ενώ στα πιο σύγχρονα παιδικά μυθιστορήματα συνδυάζεται και με την εξέλιξη και προώθηση πιο προχωρημένων αφηγηματικών σχημάτων.



Όπως και να είναι, το παιδικό μυθιστόρημα, που εντάσσεται στη φαντασία, προσφέρει πολλά στο παιδί-αναγνώστη. Μεταπλάθει την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του, το συντροφεύει στις ανησυχίες και τους φόβους του και με το να χρησιμοποιεί το όνειρο και τη μαγεία, το παραμύθι και το θρύλο, μετουσιώνει την παιδική περιέργεια για το άγνωστο, σε ένα πανέμορφο ταξίδι προσωπικής ολοκλήρωσης και αυτοπραγμάτωσης.





5. www. wikipedia.org.

6. A.S. BYATT, 07/07/03, Harry Potter and the Childish Adult, The New York Times.

7. A.N WILSON, 29/07/07, Harry Potter by JK Rowling, Times.

8. Harold Bloom, 24/09/03, Dumbing down American readers, The Boston Globe.