ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ
ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΠΕΜΠΤΗ 29 ΜΑÏΟΥ 2008
ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ:
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

Διδαγμένο κείμενο
Ἀριστοτέλους, Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6, 4-10
Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς… Λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ’ ἑκατέρου τῶν ἄκρων, ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν, πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει· τοῦτο δ’ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν. Οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα· ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται· τοῦτο δὲ μέσον ἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν. Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον· οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει· ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον· Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ. Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης. Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς.
Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ, πρὸς τὸ μέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτ’ ἀφελεῖν ἔστιν οὔτε προσθεῖναι, ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσης τὸ εὖ, τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης, οἱ δ’ ἀγαθοὶ τεχνῖται, ὡς λέγομεν, πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται), ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις, τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική. Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν· αὕτη γάρ ἐστι περὶ πάθη καὶ πράξεις, ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον.


Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων… ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον».
Μονάδες 10

Β. Να απαντήσετε στα παρακάτω:

Β1. Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τον άνθρωπο; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία.
Μονάδες 15

Β2. Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιες: ἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις;
Μονάδες 15

Β3. Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή; Μονάδες 10

Β4. Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας, απλές ή σύνθετες, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
ἀναλογία, ληπτέον, αἱρεῖται, ἄγουσα, προσθεῖναι.
Μονάδες 10

Αδίδακτο κείμενο
Λυσίου, Κατὰ Ἀλκιβιάδου Α 144, 46-47
Ἐγὼ μὲν οὖν ὡς ἐδυνάμην ἄριστα κατηγόρηκα, ἐπίσταμαι δ’ ὅτι οἱ μὲν ἄλλοι τῶν ἀκροωμένων θαυμάζουσιν, ὅπως ποθ’ οὕτως ἀκριβῶς ἐδυνήθην ἐξευρεῖν τὰ τούτων ἁμαρτήματα, οὗτος δέ μου καταγελᾷ, ὅτι οὐδὲ πολλοστὸν μέρος εἴρηκα τῶν τούτοις ὑπαρχόντων κακῶν. Ὑμεῖς οὖν καὶ τὰ εἰρημένα καὶ τὰ παραλελειμμένα ἀναλογισάμενοι πολὺ μᾶλλον αὐτοῦ καταψηφίσασθε, ἐνθυμηθέντες ὅτι ἔνοχος μέν ἐστι τῇ γραφῇ, μεγάλη δ’ εὐτυχία τὸ τοιούτων πολιτῶν ἀπαλλαγῆναι τῇ πόλει. Ἀνάγνωθι δ’ αὐτοῖς τοὺς νόμους καὶ τοὺς ὅρκους καὶ τὴν γραφήν.
-----------
οὐδὲ πολλοστόν: ούτε το ελάχιστο

Γ. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του κειμένου.
Μονάδες 20

Γ1.α. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
καταγελᾷ : το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο ευκτικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή.
εἴρηκα : το δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής αορίστου β΄ στην ίδια φωνή.
ἐξευρεῖν : το απαρέμφατο ενεστώτα στην ίδια φωνή.
καταψηφίσασθε : το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής μέλλοντα στην ίδια φωνή.
παραλελειμμένα : το τρίτο ενικό πρόσωπο οριστικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή.
Μονάδες 5

Γ1.β. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου :
τούτων : τη δοτική πληθυντικού του θηλυκού γένους.
ἁμαρτήματα : τη δοτική πληθυντικού.
μᾶλλον : τον θετικό βαθμό.
μεγάλη : την αιτιατική πληθυντικού του υπερθετικού βαθμού στο ίδιο γένος.
πόλει : την κλητική ενικού.
Μονάδες 5

Γ2.α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω λέξεων: τῶν ἀκροωμένων, ἐξευρεῖν, τούτων, αὐτοῦ, ἐνθυμηθέντες, τοιούτων.
Μονάδες 6

Γ2.β. ἐδυνήθην, εἴρηκα: Να γράψετε τις προτάσεις στις οποίες ανήκουν τα παραπάνω ρήματα και να τις αναγνωρίσετε πλήρως συντακτικά (είδος, εισαγωγή, εκφορά, λειτουργία).
Μονάδες 4

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Διδαγμένο κείμενο
Β1. Από αυτήν την ενότητα αρχίζει η προσπάθεια του Αριστοτέλη να
προσδιορίσει το ότι η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα. Βρίσκεται μπροστά στην
ανάγκη να διευκρινίσει την έννοια μεσότητα. Αρχικά, δίνει τα στοιχεία τη̋
διαιρετότητα̋ «εν παντί δη συνεχει και διαιρετω» και τι̋ δυνατότητέ̋ τη̋ «έστι
λαβειν...ίσον». Στη συνέχεια, επισημαίνει ότι ο καθορισμό̋ τη̋ έννοια̋ αυτή̋
είναι δυνατό̋ κατά δύο τρόπου̋: «κατ΄ αυτό το πραγμα / κατά το πραγμα / το
του πράγματο̋» που είναι η αντικειμενική, αριθμητική μεσότητα και
χαρακτηριστικά τη̋ έχει: α) είναι μία «όπερ έστι έν» και β) είναι ίδια για όλου̋
«και το αυτό πασι». Εκφράζει την ίση απόσταση του μέσου από τα δύο άκρα,
έχει αντικειμενικό χαρακτήρα. Η υποκειμενική, η «προ̋ ημα̋», μεσότητα έχει τα
εξή̋ χαρακτηριστικά: α) δεν έχει το στοιχείο τη̋ υπερβολή̋ ούτε τη̋ έλλειψη̋
«μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει» β) δεν είναι μία ούτε ίδια για όλου̋ «ουχ εν ουδέ
ταυτον πασι». Είναι δηλαδή η μεσότητα που έχει επιλεγεί από το λόγο, μια
μεσότητα λογική που συνδέεται με την αναλογία και το μέτρο. Επιπλέον, έχει το
στοιχείο τη̋ προαίρεση̋ «επιστήμων…αιρειται», δηλαδή αναφέρεται στην
πρόθεση, την ελεύθερη απόφαση.
Τι̋ς δύο αυτές βασικές θέσεις ο Αριστοτέλη̋ τις στηρίζει σε παραδείγματα. Για
την πρώτη περίπτωση τη̋ «κατά το πράγμα» μεσότητα̋ το παράδειγμα είναι
αριθμητικό. Σύμφωνα λοιπόν με την αριθμητική το έξι είναι το μέσο διότι
υπερέχει του δύο κατά τόσε̋ μονάδε̋ καθ΄ όσε̋ υπερέχεται του δέκα «τα έξ μέσα
λαμβάνουσι...υπερέχεται». Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλη̋ αναφέρεται στην
αντικειμενική θεώρηση τη̋ μεσότητα̋, αυτήν που έχει ω̋ μέτρο τα πράγματα και απορρέει από αυτά, από παρατηρήσει̋ και μετρήσει̋ «κατά την αριθμητικήν αναλογίαν».
Στη δεύτερη περίπτωση τη̋ «προ̋ ημα̋» μεσότητα̋, που δεν προσδιορίζεται
όπω̋ η προηγούμενη «το δε προ̋ ημα̋ ουχ ούτω ληπτέον», ο Αριστοτέλη̋
παραθέτει το παράδειγμα του Μίλωνα. Αν σε έναν αθλητή οι δέκα μνε̋ τροφή
είναι πολύ, οι δύο μνε̋ λίγη, στην περίπτωση αυτή ο γυμναστή̋ δεν πρέπει να
προσδιορίσει έξι μνε̋, διότι μπορεί να είναι λιγότερη ή περισσότερη τροφή σε
σχέση με αυτή που χρειάζεται ο συγκεκριμένο̋ αθλητή̋ «ου γαρ ει τω
δέκα…ολίγον». Η ποσότητα δηλαδή τη̋ τροφή̋ μεταβάλλεται και
διαφοροποιείται ανάλογα με τον αθλητή, τι̋ συνθήκε̋, τον τύπο κτλ. Για
παράδειγμα, για τον Μίλωνα, έναν αθλητή φαινόμενο με καταπληκτική δύναμη
που έτρωγε πάρα πολύ, η ποσότητα των δέκα μνων μπορεί να είναι λίγη, και τον
αρχάριο αθλητή όμω̋ ίσω̋ είναι μεγάλη «Μίλωνι μέν…πολύ». Το ίδιο ισχύει και
για τα άλλα αγωνίσματα «Ομοίω̋…πάλη̋».

Β2. Ο Αριστοτέλη̋ για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η αρετή έχει ω̋ στόχο
τη̋ μεσότητα, συγκρίνει την τέχνη/επιστήμη, την αρετή και τη φύση. Πρέπει από
την αρχή να επισημανθεί ότι οι όροι επιστήμη και τέχνη είναι σχεδόν
ταυτόσημοι. Με του̋ όρου̋ αυτού̋ ο Αριστοτέλη̋ εννοεί την έλλογη και
πετυχημένη κατασκευαστική δραστηριότητα.
Σύμφωνα με τον Σταγειρίτη, τέχνη, αρετή και φύση έχουν ένα κοινό
χαρακτηριστικό γνώρισμα, και οι τρει̋ έχουν τη δυνατότητα δημιουργία̋
κάποια̋ μορφή̋: η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τη̋, η φύση δημιουργεί επίση̋
μορφέ̋, η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου.
Η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από την τέχνη «η δ΄αρετή πάση̋ τέχνη̋
ακριβεστέρα και αμείνων εστί», γιατί μορφοποιεί στην ουσία τον άνθρωπο.
Αλλά και η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη «ώσπερ και η φύσι̋», γι′ αυτό η
τέχνη μιμείται την φύσιν.
Ωστόσο η ανωτερότητα τη̋ φύση̋ έναντι τη̋ τέχνη̋ θεμελιώνεται στο γεγονό̋
ότι στη φύση κάθε ον κατευθύνεται προ̋ ένα σκοπό, στην τελειότητα, ενώ το
έργο τέχνη̋ μένει αμετάβλητο, δεν τείνει πουθενά.
Το κριτήριο που χρησιμοποιεί στο συσχετισμό αυτό ο φιλόσοφο̋ είναι ακριβώ̋
ότι τα έργα τη̋ τέχνη̋ δεν μεταβάλλονται, δεν αναφέρονται σε κάτι άλλο, ενώ η
φύση μεταβάλλεται, κατευθύνεται προ̋ κάποιο σκοπό. Άρα το κριτήριο είναι η
μεταβολή και η συνεχή̋ βελτίωση και τελείωση.
Σύμφωνα με την Αριστοτελική θεωρία και στην ηθική αρετή υπάρχει βελτίωση
και εξέλιξη, μια και αποσκοπεί στην ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η
ανωτερότητά τη̋ έναντι των δύο άλλων εννοιών έγκειται στο γεγονό̋ ότι το
υλικό που μορφοποιεί είναι ο ίδιο̋ ο άνθρωπο̋ και αποτελεί για τον άνθρωπο
το μέσο για την ολοκλήρωση τη̋ φύση̋ του.

Β3. Η απάντηση στην ερώτηση τη̋ εισαγωγή̋ εντοπίζεται στι̋ σελ. 152-153 «Η
ψυχή του ανθρώπου … ηθικέ̋ και διανοητικέ̋».

Β4. αναλογία: παράλογο̋, λογική
ληπτέον: παραλαβή, ανάληψη
αιρειται: διαίρεση, αιρετικό̋
άγουσα: άγημα, διαγωγή
προσθειναι: θήκη, διάθεση

Αδίδακτο κείμενο

Γ. Εγώ λοιπόν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο έχω διατυπώσει την κατηγορία,
αλλά γνωρίζω ότι οι υπόλοιποι από του̋ ακροατέ̋ διερωτώνται με ποιο τρόπο
τέλο̋ πάντων τόσο εξονυχιστικά μπόρεσα να εξιχνιάσω τα αδικήματά του̋, ενώ
αυτό̋ γελά σε βάρο̋ μου, γιατί δεν έχω πει ούτε το ελάχιστο μέρο̋ από τα
ελαττώματα που του̋ χαρακτηρίζουν. Εσεί̋, λοιπόν, αφού αναλογιστείτε και
όσα έχω πει και όσα έχω παραλείψει , με πολύ μεγαλύτερο μένο̋ να τον
καταδικάσετε, αφού λάβετε υπόψη ότι προκύπτει η ενοχή του από την
καταγγελία, ενώ για την πόλη αποτελεί μεγάλη ευτυχία η απαλλαγή από
τέτοιου̋ πολίτε̋. Διάβασέ του̋ λοιπόν του̋ νόμου̋ και του̋ όρκου̋ και την
καταγγελία.
Γ1 α. καταγελωεν
ειπετε
εξευρίσκειν
καταψηφιουνται
παραλέλειπται

Γ1 β. ταύται̋
αμαρτήμασι
μάλα
μεγίστα̋
πόλι

Γ2 α. «των ακροωμένων»: ουσιαστικοποιημένη επιθετική μετοχή ω̋ γενική
διαιρετική στο «οι άλλοι»
«εξευρειν»: αντικείμενο στο «εδυνήθην», τελικό απαρέμφατο
«τούτων»:γενική υποκειμενική στο «αμαρτήματα»
«αυτου»:αντικείμενο στο «καταψηφίσασθε»
«ενθυμηθέντες: επιρρηματική χρονική μετοχή στο «καταψηφίσασθε»
(δηλώνει το προτερόχρονο), συνημμένη στο «υμεις»
«τοιούτων»:επιθετικό̋ προσδιορισμό̋ στο «πολιτων»

Γ2 β. α) «οπως ποθ’ … αμαρτήματα»: δευτερεύουσα ονοματική, πλάγια
ερωτηματική πρόταση μερική̋ άγνοια̋, εισάγεται με το αναφορικό
επίρρημα του τρόπου «οπως, εκφέρεται με οριστική γιατί εκφράζει το
πραγματικό ( στο παρελθόν) , αντικείμενο στο «θαυμάζουσι».

β) «οτι ουδε … κακων»: δευτερεύουσα επιρρηματική, αιτιολογική
πρόταση, εισάγεται με τον αιτιολογικο σύνδεσμο «οτι» ( δηλώνει
αντικειμενική αιτιολογία και εξαρτάται από το ψυχικού πάθου̋ ρήμα
«καταγελα»), εκφέρεται με οριστική γιατί δηλώνει το πραγματικό (στο
παρελθόν), λειτουργεί ως  επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο
«καταγελα