Ν.Ε. ΓΛΩΣΣΑ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ

(σχεδιάγραμμα)

Ελεύθερος χρόνος: πρόκειται για το χρόνο που ανήκει αποκλειστικά στον άνθρωπο για να ξεκουραστεί, ν' αξιοποιήσει τις κλίσεις του, να καλλιεργήσει τα ενδιαφέροντα του.

Ψυχαγωγία (< ψυχήν + άγω= οδηγώ την ψυχή): είναι η δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, που προσφέρει στον άνθρωπο ευχαρίστηση, χαλάρωση, απομάκρυνση απ' την πραγματικότητα και τη μονοτονία, ψυχοπνευματική καλλιέργεια.

Διασκέδαση (< σκεδάννυμι= σκορπίζω): αφορά την εκτόνωση που έχει ανάγκη ο άνθρωπος στη ζωή και ειδικότερα στον ελεύθερο χρόνο του, προκειμένου να νιώσει ψυχικά ισορροπημένος. Συχνά όμως ταυτίζεται με τη «νόθα» ψυχαγωγία, την απόπειρα φυγής, το «σκότωμα της ώρας».

Μορφές ψυχαγωγίας

Ποιοτική, γνήσια: αθλητισμός, ταξίδια, ενασχόληση με τέχνες κλπ. Πρόκειται για οργανωμένη δραστηριότητα ή απασχόληση του ανθρώπου που αποσκοπεί στην ευχαρίστηση και στη γόνιμη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

Νόθη: τυχερά ή ηλεκτρονικά παιχνίδια, ναρκωτικά, καταχρήσεις, υποκουλτούρα κ.α. Αυτό το είδος ψυχαγωγίας αποτελεί απόπειρα φυγής απ' τη μονότονη πραγματικότητα, αποπροσανατολίζοντας τον άνθρωπο και προσφέροντάς του φαινομενική και προσωρινή εσωτερική πληρότητα ή αυτάρκεια.

ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΟΥ 

ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

• πενθήμερη εργασία,
• οκτάωρη καθημερινή απασχόληση,
• περισσότερες αργίες,
• περισσότερες άδειες, αυξημένος χρόνος διακοπών, περισσότερα συντάξιμα χρόνια.

ΑΙΤΙΑ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ 

ΧΡΟΝΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

• Η είσοδος της μηχανής στην παραγωγή αντικατέστησε τ' ανθρώπινα χέρια, μείωσε το ωράριο καθημερινής απασχόλησης και δημιούργησε περισσότερο ελεύθερο χρόνο,
• οι αγώνες των εργαζομένων (συνδικαλιστικό κίνημα) για καλύτερες συνθήκες εργασίας και μείωση του εργάσιμου χρόνου συνέβαλαν στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου,
• προκειμένου να περιοριστεί το πρόβλημα της ανεργίας, μειώθηκε το υποχρεωτικό ωράριο απασχόλησης, ώστε να βρουν δουλειά περισσότεροι άνθρωποι,
• η μηχανοποίηση της ζωής και της εργασίας έκαναν αναγκαία την αύξηση του ελεύθερου χρόνου, προκειμένου ο ανθρώπινος οργανισμός ν' ανανεώνεται. Όλοι πλέον έχουν αντιληφθεί ότι ιδιαίτερα οι σημερινοί εργαζόμενοι χρειάζονται τον ελεύθερο χρόνο περισσότερο από άλλοτε,
• η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, ο αυτοματισμός, η εξαπλούστευση της ζωής, η γενικότερη εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας αύξησαν τον ελεύθερο χρόνο,
• με την ειδίκευση εξοικονομείται χρόνος, αφού σήμερα υπάρχει κάποιος ειδικός για κάθε δραστηριότητα,
• η τεράστια εξέλιξη των ΜΜΕ, των μέσων μεταφοράς και συγκοινωνίας βοήθησαν τον άνθρωπο στην καθημερινότητά του.

ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ

• Αναζωογόνηση  σώματος  και  πνεύματος, ξεκούραση, ανάκτηση
• δυνάμεων, τόνωση ψυχοσωματικής υγείας, 
• ηρεμία,  εξασφάλιση  συναισθηματικής  ισορροπίας  κι εσωτερικής πληρότητας, απαλλαγή από άγχη, νευρώσεις, φόβους, αγωνίες, ενοχές και πάθη,
• διεύρυνση    πνευματικών    οριζόντων,    ανάπτυξη πνευματικών λειτουργιών, καλλιέργεια προβληματισμού, μόρφωση κι επιμόρφωση,
• δημιουργία, αισθητική, ηθική καλλιέργεια, ανάπτυξη καλαισθησίας, εξευγενισμός του ανθρώπου,
• σύσφιξη κοινωνικών σχέσεων, κοινωνικότητα,
• διασφάλιση αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης.

ΓΟΝΙΜΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ 

ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

• Μελέτη: διευρύνει τους ορίζοντες, εξάπτει την περιέργεια, οξύνει την κρίση και το γόνιμο προβληματισμό,
• κινηματογράφος, θεάματα ποιότητας, θέατρο: το άτομο συμμετέχει, συμπάσχει, συγκινείται, προβληματίζεται, οξύνονται η κρίση κι η φαντασία του, όταν προβάλλονται σοβαρά μηνύματα και πρότυπα,
• επαφή με τις τέχνες και την παράδοση,
• άθληση: ψυχική υγεία ως αποτέλεσμα της σωματικής ηρεμίας, εκτόνωση του περίσσιου φορτίου ενέργειας, καλλιέργεια του συναγωνισμού,
• ταξίδια: επαφή με τη φύση, ευαισθητοποίηση, εμπειρίες, γνωριμία με ήθη κι έθιμα,
• κοινωνικές σχέσεις, εορταστικές εκδηλώσεις, συντροφιά μ' άλλους ανθρώπους, ένταξη σε κοινωνικοπολιτικές ομάδες, συλλόγους, συμμετοχή στην τοπική αυτοδιοίκηση: συναισθηματική κάλυψη, ανταλλαγή απόψεων,
•  δημιουργική ερασιτεχνική ενασχόληση,
• αυτοκριτική.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ

• Το περιβάλλον κι οι δυνατότητες που προσφέρει (κοινωνικό, πολιτισμικό, πολιτικό),
• η οικονομική ευχέρεια,
• η πνευματική καλλιέργεια, το μορφωτικό επίπεδο,
• η ηλικία , τα ενδιαφέροντα, οι συνήθειες,
• τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (προβολή κι επιβολή προτύπων),
• ο διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος,
• η ιδιοσυγκρασία, η ψυχοσύνθεση κι η παράδοση ενός προσώπου ή λαού (π.χ. θέατρο στην αρχαία Ελλάδα, μονομαχίες στη Ρώμη, ταυρομαχίες στην Ισπανία).

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

•  Συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας και της πολυτιμότητας του ελεύθερου χρόνου,
• σωστά κριτήρια επιλογών,
• παροχή κινήτρων κι ερεθισμάτων απ' τους φορείς αγωγής (σχολείο, οικογένεια κτλ.),
• παιδεία πλατιά, καλλιέργεια πολύπλευρων ενδιαφερόντων κι ευαισθησίας, δημιουργία ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων,
• ευκαιρίες μόρφωσης κι επιμόρφωσης απ' την πολιτεία,
• οικονομική ενίσχυση των μορφωτικών συλλόγων και ίδρυση κέντρων που θα καλύπτουν τις ανάγκες των νέων (αθλητικοί και πολιτιστικοί χώροι, βιβλιοθήκες, θέατρα, επιδοτούμενα εισιτήρια),
• χρηματοδότηση πολιτιστικών εκδηλώσεων απ' την πολιτεία, τους επιχειρηματίες κ.α,
• αποτελεσματικότερος έλεγχος των ύποπτων κέντρων «ψυχαγωγίας»,
• ποιοτική αναβάθμιση των ΜΜΕ, επιλεκτική χρήση της τηλεόρασης.

ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

• Η απομάκρυνση απ' τη φύση, η συσσώρευση πολλών ανθρώπων στα αστικά κέντρα, η έλλειψη ζωτικού χώρου, ο ανταγωνισμός, η απουσία ουσιαστικής επικοινωνίας αλλοτριώνουν το χαρακτήρα του ατόμου, το στρέφουν στη μοναξιά ή στην ανούσια διασκέδαση,
• οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής, η συνθετότητα των κοινωνιών, οι αλληλοσυγκρουόμενοι ρόλοι και τα πρότυπα σε συνδυασμό με τα σοβαρά προβλήματα (ανεργία, αναξιοκρατία κ.α) καταπιέζουν τον άνθρωπο και τον οδηγούν σ' εκτόνωση ή αντικοινωνικές συμπεριφορές,
• οι πολλαπλές υποχρεώσεις (επαγγελματικές, κοινωνικές, οικογενειακές), οι οικονομικές απαιτήσεις του σύγχρονου ανθρώπου κι οι καταναλωτικές επιθυμίες τον αναγκάζουν σε πρόσθετη εργασία και περιορισμό του ελεύθερου χρόνου,
• η αύξηση του «νεκρού χρόνου» (π.χ. μετακινήσεις),
• η στείρα τεχνοκρατική αντίληψη, ο βιομηχανοποιημένος τρόπος ζωής, η μη δημιουργική εργασία κι η πληκτική καθημερινότητα ατονούν το πνεύμα του ανθρώπου, οπότε δεν έχει την ωριμότητα ν' ασχοληθεί με δημιουργικές ενασχολήσεις παρά μόνο με την εκτόνωση.
• Επιπλέον, δεν αντιστέκεται στην κουλτούρα κακής ποιότητας, αλλά χαρακτηρίζεται από μιμητισμό, υποδούλωση στη μόδα, έλλειψη ενδιαφερόντων,
• η οικογένεια περνά κρίση, χάνει το νόημά της, οπότε δεν υπάρχει χρόνος και διάθεση να μεταδώσουν οι γονείς στα παιδιά τους τις κατάλληλες αρχές κι ενδιαφέροντα, για ν' αξιοποιούν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους,
• το σχολείο δε λειτουργεί πια ως φορέας ανθρωπιστικής παιδείας, που διαμορφώνει άτομα σφαιρικά και πολύπλευρα, ώστε να έχουν συνείδηση ότι ο ελεύθερος χρόνος σχετίζεται με την πνευματική καλλιέργεια και την αυτοκριτική,
• σήμερα είναι περισσότερες οι δραστηριότητες κι οι υποχρεώσεις ενός έφηβου - μαθητή σε σύγκριση μ' αυτές ενός μαθητή πριν από τριάντα χρόνια,
• τα ΜΜΕ με τα φθηνά θεάματα προβάλλουν αρνητικά πρότυπα ψυχαγωγίας, οπότε προσανατολίζουν τους δέκτες στην ανούσια διασκέδαση κι οδηγούν το πνεύμα ή την ψυχή σε παρακμή,
• η τηλεόραση δολοφονεί το χρόνο, καταδικάζει σ' αδράνεια κι αποχαύνωση, νεκρώνει τη φαντασία, τη δημιουργικότητα, τη διάθεση για διαπροσωπικές σχέσεις.

ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΜΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ 

ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

• Απομάκρυνση απ' το βιβλίο και τη μελέτη γενικότερα,
• γήπεδα και χουλιγκανισμός αντί για άθληση,
• εκτονωτικές μορφές διασκέδασης (μπαρ, κλαμπ, μπουζούκια, κραυγές, κλπ.), βιομηχανοποιημένοι τρόποι εκμετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου (ηλεκτρονικά παιχνίδια, αυτοκίνητα κλπ.),
• χαρτοπαιξία, αλκοόλ, ακόμη και μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς (βία, εγκληματικότητα, ναρκωτικά),
• άκριτη θέαση και συνεχής παρακολούθηση προγραμμάτων της τηλεόρασης που οδηγεί στην αποχαύνωση,
• απομάκρυνση απ' την αληθινή τέχνη, επαφή μόνο με εμπορευματοποιημένες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, δηλ. με μαζική κουλτούρα (εμπορικός κινηματογράφος, επιθεωρήσεις),
• άρνηση των παραδοσιακών τρόπων διασκέδασης (χορός, «τραγούδι της τάβλας») και υιοθέτηση ξένων προτύπων (π.χ μουσικές προτιμήσεις),
• υπερκατανάλωση υλικών αγαθών,
• σύναψη επιφανειακών σχέσεων με τους συνανθρώπους,
• πλήρης αδράνεια στον ελεύθερο χρόνο. Στο όνομα της ανάπαυσης αρκετοί φτάνουν στο άλλο άκρο: στην πλήρη παθητικοποίηση και την απραξία, που μόνο δημιουργικές δεν είναι,
• υπερεντατικοποίηση της εργασίας, ενασχόληση μ' επαγγελματικά θέματα και στον «υποτιθέμενο» ελεύθερο χρόνο.

ΑΙΤΙΕΣ ΣΤΡΟΦΗΣ ΣΤΗ ΝΟΘΗ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ

• Έλλειψη ερεθισμάτων και κινήτρων για ποιοτική ψυχαγωγία απ' το ευρύτερο κοινωνικό ή οικογενειακό περιβάλλον,
• εξοντωτικός ρυθμός ζωής, άγχος, ανταγωνισμός, υπερεργασία, πολλαπλοί ρόλοι, αίσθηση εγκλεισμού, «ασφυξία», αναζήτηση εκτόνωσης,
• προβολή της νόθης ψυχαγωγίας απ' τα Μ.Μ.Ε. για εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων,
•  μιμητισμός, μόδα, ξενομανία,
• ανάλαφρη, επιπόλαιη στάση απέναντι στη ζωή,
• τεχνοκρατική παιδεία, απουσία πνευματικών ανθρώπων.

ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠ' ΤΗΝ ΚΑΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ 

ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

• Κατασπατάληση των σωματικών και ηθικοπνευματικών δυνάμεων, ψυχική κόπωση που οδηγούν στην καταστοφή της υγείας,
•  μη καλλιέργεια των πνευματικών κλίσεων κι απολαύσεων,
•  απώλεια εσωτερικής ελευθερίας,
• προσωρινή κι επιφανειακή ευχαρίστηση, πλήξη, μονοτονία,
• οικονομικά προβλήματα,
• υπερκατανάλωση αγαθών,
• σπατάλη χρόνου,
• κρίση ηθικών αξιών,
• χαλάρωση των σχέσεων, αποξένωση,
• πλήρης αδράνεια.

Άλλο η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου 

και άλλο η σπατάλη του

 11.05.2019 ,Δημήτρης Τσιριγώτης

Στο εκπαιδευτικό σύστημα σχεδόν όλα όσα μαθαίνουν οι μαθητές αφορούν την καλλιέργεια της ικανότητάς τους για εργασία. Όμως μας διαφεύγει ότι η ικανότητα αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου χρειάζεται εκπαίδευση εξίσου από το σχολείο και να συνεχίζεται δια βίου

Την σημερινή εποχή κυριαρχεί μια διαστρέβλωση της έννοιας του ελεύθερου χρόνου. Επικρατεί όλο και περισσότερο η άποψη ότι ο ελεύθερος χρόνος υπάρχει για να κάνει πιο αποδοτικό τον εργασιακό χρόνο. Ότι δηλαδή οι άνθρωποι στον ελεύθερό τους χρόνο πρέπει πρωτίστως να φροντίζουν να ξεκουράζονται ώστε την επόμενη μέρα να είναι πιο αποδοτικοί στην εργασία τους. Μια τέτοια άποψη για τον ελεύθερο χρόνο είναι αυτή που ουσιαστικά τον καταργεί αφού του αφαιρεί κάθε ίχνος ελευθερίας και τον κάνει απόλυτα εξαρτημένο από τον εργασιακό χρόνο. Όχι, ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι το διάλειμμα από την εργασία ούτε και το δυναμωτικό για να αντέξει κάποιος το μόχθο της εργασίας. Είναι κάτι πολύ πιο σημαντικό. Εξίσου σημαντικό με την ίδια την εργασία. Νοηματοδοτεί εκείνο το «ευ» στο «ευ ζην».  

Η σπατάλη του ελεύθερου χρόνου

Οι περισσότεροι άνθρωποι σπαταλάνε τον ελεύθερό τους χρόνο είτε μην κάνοντας απολύτως τίποτα είτε κάνοντας ότι ακριβώς προστάζει η «βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου» να κάνουν. 

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι ελεύθερος χρόνος είναι εκείνος που δεν κάνουν απολύτως τίποτα. Ότι είναι οι ιερές για εκείνους στιγμές που απλά κάθονται σε μια μεριά ή στην καλύτερη περίπτωση αποβλακώνονται μπροστά στην τηλεόραση ή στον υπολογιστή. Κατά την άποψή τους βέβαια θεωρούν ότι αυτό είναι που έχουν ανάγκη αφού «γεμίζουν τις μπαταρίες τους». Μήπως όμως έτσι αποδέχονται για τον εαυτό τους τον μονοδιάστατο ρόλο των μηχανών παραγωγής που απλά για κάποιο χρόνο πρέπει να σβήνουν για να γίνεται η συντήρησή τους;  

Τη σύγχρονη εποχή έχουμε εκτίναξη της «βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου» που προσφέρει μαζικοποιημένη διασκέδαση σε ομάδες ανθρώπων που έχουν την ψευδαίσθηση της ενασχόλησης με τα κοινά τους ενδιαφέροντα αλλά που στην πραγματικότητα έχουν πιστέψει ως ενδιαφέροντά τους αυτά που έχουν αποφασίσει οι βιομήχανοι του ελεύθερου χρόνου να τους πουλήσουν. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια τείνει να χαθεί ακόμα και το πρόσχημα του «κοινού τόπου συνάντησης» αφού τα γήπεδα, τα multiplex σινεμά, τα τεράστια γυμναστήρια και τα μουσικά clubs αντικαθίστανται σιγά σιγά  από το Home Entertainment: τα social media, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις πλατφόρμες τύπου Netflix που προσφέρουν ένα είδος σπιτικού σινεμά, το youtube, τα αθλητικά κανάλια που καλύπτουν όλα τα αθλητικά γεγονότα, τα reality shows μαζί με τα κουτσομπολίστικα πάνελ της τηλεόρασης κλπ.

Ενώ δηλαδή παλαιότερα αποσκοπούσαν να σε βγάλουν από το σπίτι και να σε στοιβάξουν μαζί με πολλούς άλλους σε κάποιους χώρους με το πρόσχημα του δήθεν κοινού ενδιαφέροντος, σήμερα που έχουν αναπτύξει πλέον την απαραίτητη τεχνολογία, κάνουν ότι μπορούν να σε κρατήσουν μέσα στο σπίτι και μπροστά σε μια οθόνη. Πιο παλιά ακόμα είχαμε τις παρέες, τη γειτονιά, τις βόλτες, την άμεση επικοινωνία μεταξύ μας και τη φυσική ενασχόληση με τα ενδιαφέροντα.

Σήμερα έχουμε τις οθόνες. Θα μου πείτε όμως ότι δεν γίνεται να ανακόψουμε την εξέλιξη, ότι καλώς ή κακώς σήμερα τα μάτια μας κοιτάνε κυρίως οθόνες. Ναι αλλά έχει σημασία η ματιά, δεν νομίζετε;    

Πάρα πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν πολλά ενδιαφέροντα μόνο και μόνο επειδή επιλέγουν να καταναλώσουν κάποια από όλα αυτά τα καλούδια που περιγράψαμε παραπάνω. Επί παραδείγματι τώρα τελευταία ακούω πολλά παιδιά και νέους να κατονομάζουν ως ενδιαφέροντά τους το να βλέπουν σήριαλ ή να παίζουν παιχνίδια στον υπολογιστή. Στην πραγματικότητα όμως είναι απλά εξαρτημένοι καταναλωτές κονσερβοποιημένης διασκέδασης. Η απόδειξη είναι το γεγονός ότι όταν δεν καταναλώνουν νιώθουν πλήξη και ο ελεύθερος χρόνος αντί για απόλαυση γίνεται μαρτύριο, όπως ακριβώς νιώθει και ένας εξαρτημένος από ουσίες άνθρωπος που δεν έχει πάρει τη δόση του. 

Η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου θέλει εκπαίδευση

Ο πιο πολύς κόσμος πιστεύει ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται κυρίως μέσα από την επαγγελματική του δραστηριότητα. Κατά την γνώμη μου η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου είναι εξίσου σημαντικό συστατικό της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας ενός ανθρώπου. Το να αξιοποιεί όμως κάποιος τον ελεύθερο χρόνο του έχει μεγάλη διαφορά από το να τον ξοδεύει απλά.  

Για να μπορεί όμως κάποιος να καθίσταται ικανός να αξιοποιήσει σωστά τον ελεύθερό του χρόνο πρέπει να έχει εκπαιδευθεί να κάνει κάτι τέτοιο όπως ακριβώς πρέπει να έχει εκπαιδευθεί ώστε να είναι ικανός να κάνει και ένα επάγγελμα. Και εδώ είναι που μπαίνει η σημασία της εκπαίδευσης. 

Στο εκπαιδευτικό σύστημα σχεδόν όλα όσα μαθαίνουν οι μαθητές αφορούν την καλλιέργεια της ικανότητάς τους για εργασία. Όλα έχουν εργαλειακή και χρηστική αξία: οι γνώσεις, οι δεξιότητες, η αξιολόγηση των μαθητών, τα εξεταστικά συστήματα δεν είναι τίποτα άλλο από μια βήμα προς βήμα πορεία προς το επάγγελμα και την αγορά εργασίας. Όμως μας διαφεύγει το γεγονός ότι και η ικανότητα αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου χρειάζεται εκπαίδευση εξίσου. Και η εκπαίδευση αυτή πρέπει να αρχίζει στο σχολείο και να συνεχίζεται δια βίου. 

Το σχολείο λοιπόν είναι ο χρόνος και ο τόπος για να μάθει κάποιος όσα απαιτούνται ώστε μελλοντικά που θα χρειάζεται να εργάζεται να μπορεί να έχει ποιοτικό ελεύθερο χρόνο. Το σχολείο είναι εκείνο που θα έπρεπε να καλλιεργεί τις δύο πιο σημαντικές προϋποθέσεις αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου: την φαντασία και την δημιουργικότητα. Αντί αυτού τι κάνει; Τις καταπιέζει και τις ψαλιδίζει θεωρώντας τες μη χρηστικές και μη αναγκαίες για την μετέπειτα ζωή των παιδιών. Μάλιστα φτάνουμε στο σημείο να ζητάμε από τα παιδιά ευθέως να καταστέλλουν την φαντασία και την δημιουργικότητά τους ως επικίνδυνα μονοπάτια που θα μπορούσαν να τα οδηγήσουν στην αποτυχία στις εξετάσεις και να παραμένουν στο σίγουρο δρόμο του γνωσιοκεντρικού πρωτόκολλου.

Αν τα παιδιά στο σχολείο δεν αποκτήσουν τα μικρόβια της μουσικής, του θεάτρου, του χορού, της άθλησης, των εικαστικών τεχνών και όλων αυτών που το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει τόσο υποτιμημένα, δεν θα πρέπει να απορούμε αν αύριο ως ενήλικες δεν θα είναι εμβολιασμένοι απέναντι στα κακά θεάματα, στα φτηνά ακούσματα, στον οπαδισμό και στα σκουπίδια που τους σερβίρονται από την βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου. Επιπλέον, το να έχει κάποιος από παιδί ανακαλύψει τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά του είναι το φύτεμα του σπόρου ώστε μελλοντικά να μπορεί να τα καλλιεργήσει στον ελεύθερό του χρόνο. Και καλλιεργώντας τα ενδιαφέροντά του να καλλιεργείται και ο ίδιος. 

Η ερώτηση που διακρίνει την αξιοποίηση 

του ελεύθερου χρόνου από τη σπατάλη του

Θα αποφύγω να σας υποδείξω το τι θεωρώ κατά την γνώμη μου σωστή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου αφού αυτό είναι θέμα καθαρά υποκειμενικό. Η ερώτηση κλειδί όμως που μπορεί να διακρίνει αν ο ελεύθερος χρόνος μας είναι αξιοποιημένος ή απλά σπαταλημένος είναι η εξής: «τι πραγματικά μου προσφέρει;». Το μυστικό λοιπόν είναι να μπορεί ο καθένας να αναγνωρίζει τι είναι αυτό το οποίο πραγματικά τον ενδιαφέρει για να ασχολείται στον ελεύθερο χρόνο του και που ταυτόχρονα βοηθά στην ολοκλήρωσή του ως προσωπικότητα. Και ολοκληρωμένη προσωπικότητα σημαίνει ελεύθερη προσωπικότητα, που ευλογεί και διατηρεί τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορετικότητες της και όχι αυτή που θέλει να μαζικοποιηθεί για να μην νιώθει «εκτός».

Όμως η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου επειδή δεν έχει οικονομικό συμφέρον να προσφέρει στον καθένα αυτό που πραγματικά θα ήθελε και αυτό που η ιδιαιτερότητά του θα απαιτούσε, δημιουργεί τεχνητά κοινά ενδιαφέροντα για όλους μας και μας κάνει εξαρτημένους από αυτά. Με όπλα την διαφήμιση και το μάρκετινγκ μέσω της λειτουργίας της ψυχολογίας της μάζας δημιουργεί ομάδες που πλανώνται ότι μοιράζονται κάτι κοινό είτε αυτοί λέγονται fans, είτε οπαδοί, είτε followers. Στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι είμαστε απλά καταναλωτές έτοιμων προϊόντων που κάποιοι επιτήδειοι μας σερβίρουν. Και σε έναν κόσμο που έχουν εμπορευματοποιήσει σχεδόν τα πάντα όπως τον πολιτισμό, την τέχνη, την πολιτική και την ιστορία σιγά μην άφηναν απέξω τον ελεύθερο χρόνο. Εδώ και αν υπάρχει περιθώριο κέρδους. 

Και είναι πραγματικά τεράστιο κρίμα να μην αξιοποιούμε σωστά τον ελεύθερο μας χρόνο αν αναλογιστούμε ότι ιστορικά οι εργαζόμενοι έχουν δώσει αιματηρές μάχες για να τον αυξήσουν αξιολογώντας τον ως βασική προϋπόθεση της βελτίωσης του βιοτικού τους επιπέδου. Μια σκέψη (πιθανόν σουρεαλιστική) περνάει από το νου μου: μήπως ιστορικά κάποια στιγμή οι κεφαλαιοκράτες αποφάσισαν να μας δώσουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο ώστε να  μπορούμε να καταναλώνουμε όσα εκείνοι μας σερβίρουν και με αυτό τον τρόπο να τους επιστρέφουμε πίσω τις αμοιβές μας; Κάποτε το κεφάλαιο όριζε ως κέρδος το χρόνο εργασίας των εργαζομένων. Μήπως σήμερα μαζί με τον χρόνο εργασίας θεωρεί ως κέρδος και τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων; Μήπως τελικά ο ελεύθερος χρόνος μας δεν είναι τόσο ελεύθερος όσο θέλουμε να πιστεύουμε από τη στιγμή που το πώς τον περνάμε ελέγχεται από κάποιους άλλους; 

Χρειάζεται από όλους μας μια επαναξιολόγηση του τι σημαίνει ελεύθερος χρόνος. Στην αρχή θα χρειαστεί να κλείσουμε τα αυτιά και τα μάτια μας, για λίγο. Να κλείσουμε τα αυτιά μας στις Σειρήνες της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου. Μετά να κλείσουμε και τα μάτια μας για να κοιτάξουμε μέσα μας. 

Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός

Ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών και οι εξωσχολικές δραστηριότητες

Βασιλική Παππά Συμβουλευτική Ψυχολόγος PhD  Δεκ 7, 2015

Η σημασία του ελεύθερου χρόνου στη ζωή των παιδιών είναι αδιαμφισβήτητη.

Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα των παιδιών και των εφήβων, δικαίωμα στην αυτενέργεια και την αυτοδιάθεση. Κατά τον ελεύθερο χρόνο τα παιδιά ξεδιπλώνουν τη δημιουργικότητά τους, αποκτούν πολύτιμες δεξιότητες, εξελίσσονται, κοινωνικοποιούνται. Καθώς έχει άρρηκτη σχέση με την ψυχική υγεία, βοηθά το παιδί να αναπτυχθεί όχι μόνο στο γνωστικό ή/και το βιοσωματικό τομέα, αλλά και τον κοινωνικό και συναισθηματικό.

Οι δραστηριότητες με τις οποίες τα παιδιά αξιοποιούν το χρόνο τους, εκτός των ωρών του σχολείου συνήθως αποκαλούνται «εξωσχολικές» και καλύπτουν τομείς, όπως: άθλησης και εξάσκησης σωματικών/ κινητικών δεξιοτήτων (αθλήματα, χορός, μπαλέτο), μουσικής (εκμάθηση μουσικού οργάνου), ξένων γλωσσών, καλλιτεχνικών (ζωγραφική, εικαστικά, θέατρο κ.ά.) και ένταξης σε ομάδες (θεατρικό παιγνίδι, χορωδία, σκάκι, πρόσκοποι κλπ.).

Οι δραστηριότητες που προσφέρονται σήμερα από διάφορα πλαίσια για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των παιδιών είναι πολλές και αυξάνονται διαρκώς. Τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, τα σύγχρονα παιδιά της μέσης παιδικής ηλικίας και οι έφηβοι ασχολούνται με αρκετές εξωσχολικές δραστηριότητες. Πρόκειται για δομημένες δραστηριότητες, οι οποίες νέμονται τη διάσταση του ελεύθερου χρόνου και συχνά οδηγούν στη δραματική συρρίκνωσή του, φτάνοντας μερικές φορές ως και την κατάργησή του. Είναι εξαιρετικά λυπηρό και αποκαρδιωτικό να ακούμε τα παιδιά Δημοτικού, αλλά και τους εφήβους να παραπονούνται ότι δεν έχουν καθόλου ελεύθερο χρόνο, εννοώντας τον αδόμητο χρόνο, τον οποίο μπορούν να αξιοποιήσουν κατά βούληση.

Οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα αφενός, για την υπερβολική δέσμευση του ελεύθερου χρόνου ακόμη και των πολύ μικρών παιδιών, τα οποία δε βρίσκουν χρόνο για ελεύθερο παιχνίδι και αφετέρου, (στην περίπτωση που υπάρχει ελεύθερος χρόνος) για τη λανθασμένη αξιοποίησή του από τα παιδιά με υπερβολική έκθεση μπροστά από την οθόνη της τηλεόρασης ή του υπολογιστή. Η πολύωρη έκθεση μπροστά από την οθόνη έχει επιπλέον βρεθεί ότι σχετίζεται με κακές διατροφικές συνήθειες και παχυσαρκία, αλλά και με διάσπαση προσοχής και επιθετική συμπεριφορά στα παιδιά (Παππά, 2008).

Ειδικά οι έφηβοι προτιμούν περισσότερο τις καθιστικές από τις σωματικές δραστηριότητες, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη προτίμηση στην ακρόαση μουσικής και τη χρήση υπολογιστή και διαδικτύου. Οι έφηβοι που αθλούνται κατά την εφηβεία βρέθηκε ότι έχουν καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία, υψηλότερη αυτοεκτίμηση και χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη ζωή. Επίσης, βρέθηκε ότι η καλή ψυχική υγεία των εφήβων συσχετίζεται θετικά με δραστηριότητες στις οποίες επιδίδονται κατά τον ελεύθερο χρόνο τους με όλη την οικογένεια, όπως τα οικογενειακά γεύματα (Κοκκέβη, Φωτίου, Ξανθάκη & Καναβού, 2011).

Γενικά, καλό είναι ο ελεύθερος χρόνος να μην γεμίζει ολόκληρος με δραστηριότητες, αλλά να μένει και αρκετός για το ίδιο το παιδί, ώστε να τον διαθέτει για παιχνίδι, ή όπως αυτό θέλει.

Ένα παιδί με υπερφορτωμένη μέρα κινδυνεύει:

1) Να χάσει την ανεξαρτησία του: Κάθε παιδί θέλει να είναι ανεξάρτητο, να κάνει πράγματα για τον εαυτό του. Και μέρος αυτής της διαδικασίας απόκτησης της ανεξαρτησίας είναι να παίρνει το ίδιο αποφάσεις για το πώς θα περνά τον ελεύθερο χρόνο του.

2) Να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση: Η αυτοεκτίμηση του παιδιού μειώνεται όταν δε συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων που αφορούν βασικές πλευρές της ζωή του, όπως τι τρώει, τι ρούχα φοράει και με ποιους παίζει.

3) Να δυσκολεύεται πολύ να πάρει αποφάσεις: Μαθαίνει να αποφασίζουν οι γονείς του για αυτό.

4) Να είναι καλό σε όλα και άριστο σε τίποτε.

5) Να φαίνεται πιο κουρασμένο απ’ ό,τι συνήθως.

6) Να χάσει το ενδιαφέρον του για τα παιχνίδια.

Για να κρίνει ένας γονιός αν η μέρα του παιδιού του είναι σωστά οργανωμένη ή υπερφορτωμένη, ας επιχειρήσει να απαντήσει στα παρακάτω ερωτήματα:

1) Σημειώνει το παιδί πρόοδο σε όλες τις ασχολίες του;

2) Δείχνει προθυμία;

3) Μήπως ο γονιός κρατάει το παιδί υπερ-απασχολημένο για να εξυπηρετούνται κάποιες δικές του ανάγκες;

4) Μήπως το παιδί τσακώνεται συχνά με τα άλλα παιδιά όταν έρχονται να παίξουν μαζί του;

5) Είναι το παιδί ικανό να κάνει σωστή κατανομή και κατάλληλη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του;

6) Ο γονιός περνά αρκετό χρόνο με το παιδί; Αν ο χρόνος που καταναλώνει το παιδί σε δραστηριότητες εκτός σχολείου είναι πολύ περισσότερος από το χρόνο που περνά στο σπίτι, τότε ίσως το παιδί να έχει πολύ φορτωμένο πρόγραμμα.

Ένα παιδί που δεν του επιτρέπεται να συμμετέχει σε εξωσχολικές δραστηριότητες ή να καλεί τους φίλους του στο σπίτι βρίσκεται στην ίδια μειονεκτική θέση με ένα παιδί που έχει ένα υπερβολικά φορτωμένο πρόγραμμα. Ένα από τα καθήκοντα των γονιών είναι να εξασφαλίσουν την αξιοποίηση των ικανοτήτων των παιδιών και την ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους. Χρειάζεται να ακούν τα αιτήματα του παιδιού και να μην προβάλλουν σε αυτό τις δικές τους προσδοκίες και ανεκπλήρωτες επιθυμίες, ωθώντας τα για παράδειγμα σε δραστηριότητες οι οποίες είναι ελκυστικές μόνο για τους ίδιους, ή αποτελούν δικές τους ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Από την άλλη, είναι σημαντικό να καθοδηγούν τα παιδιά με τέτοιο τρόπο ώστε να επιλέγουν τις δραστηριότητες στις οποίες θα επιδοθούν με επιχειρηματολογία και τεκμηρίωση.

Τέλος, να μην ξεχνούν ότι η αξιοποίηση των ικανοτήτων των παιδιών χρειάζεται να διέπεται από την αίσθηση του μέτρου και από οριοθέτηση, καθώς χρειάζεται να ικανοποιούνται ισόρροπα οι ανάγκες των παιδιών αλλά και των γονιών. Οι γονείς οφείλουν να προσδιορίζουν με σαφήνεια τη διαθεσιμότητά τους, αλλά και τη δυνατότητά τους να καλύψουν με επάρκεια τις ανάγκες των παιδιών (Παππά, 2006). 

Βιβλιογραφία:

Κοκκέβη Ά, Φωτίου Α, Ξανθάκη Μ. & Καναβού Ε. (2011). Ο ελεύθερος χρόνος των εφήβων. Σειρά θεματικών τευχών: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Αθήνα: Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής.

Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα Γονέας. Ψυχολογικοί Τύποι Γονέων και Συμπεριφορά παιδιών και Εφήβων. Αθήνα: Καστανιώτης.

Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης.