Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1.  Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων            

Η ελληνική κυβέρνηση

■ ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας Των Εθνών (ΚΤΕ)

■ επειδή ήταν τεράστιο το έργο της περίθαλψης και της αποκατάστασης των προσφύγων

Με πρωτοβουλία της Κ.Τ.Ε.

■ ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) το Σεπτέμβριο του 1923

■ ήταν ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση

■ είχε έδρα την Αθήνα

■ βασική αποστολή της ΕΑΠ ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες

παραγωγική απασχόληση

οριστική στέγαση

Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π.

■ πάνω από 8.000.000 στρέμματα γης, που προέκυψε από :

τις ιδιοκτησίες Τούρκων και Βουλγάρων ανταλλαξίμων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα

κτήματα του Δημοσίου

κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση

μοναστηριακή γη

■ το ποσό δύο δανείων που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό (1924, 1928)

■ οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις, για ανέγερση αστικών συνοικισμών

■ το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των Υπουργείων Γεωργίας και Πρόνοιας & Αντιλήψεως

Η Ε.Α.Π. έλαβε υπόψη

■   Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες»

■ υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες ίδια ή συναφή απασχόληση με αυτήν που είχαν στην πατρίδα τους

■ έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ να εγκατασταθούν οι γεωργοί πρόσφυγες σε μέρη όπου θα μπορούσαν να ασχοληθούν με καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν

■ έτσι εγκαταστάθηκαν :

καλλιεργητές δημητριακών σε πεδινά μέρη της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης

καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης

αμπελουργοί στην Κρήτη

σηροτρόφοι στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού

>  Τον τόπο προέλευσης

■ η ΕΑΠ επιδίωξε να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος πρόσφυγες που προέρχονταν

από τον ίδιο οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή του

■ σ' αυτό οφείλονται εν μέρει τα σχετικά τοπωνύμια (Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια κ.ά)

■ σε λίγες κοινότητες αυτό έγινε δυνατό

■ οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιελάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης

>  Τις αντικειμενικές συνθήκες

■ η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε :

αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)

αστική (παροχή στέγης στις πόλεις)

δόθηκε βάρος στη γεωργία, γιατί :

μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στην πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλματα (εμπόριο, βιοτεχνία -βιομηχανία, κ.ά.)

υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (Μακεδονία, Κρήτη, Λέσβος, Λήμνος και αλλού)

η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες

η ελληνική οικονομία στηριζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή

η πολιτική σκοπιμότητα υπαγόρευε

δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου

για αποφυγή κοινωνικών αναταραχών

δόθηκε  προτεραιότητα   στην  εγκατάσταση   προσφύγων  στη   Μακεδονία   και  Δυτική Θράκη, γιατί έτσι:

ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν

τα μουσουλμανικά κτήματα

τα κτήματα των Βουλγάρων μεταναστών (σύμφωνα με τη Συνθήκη του Νεϊγύ)

 οι πρόσφυγες θα γίνονταν αυτάρκεις σε σύντομο χρονικό διάστημα

θα αυξανόταν η αγροτική παραγωγή

θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό, που είχε δημιουργηθεί με :

την αποχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων

τις απώλειες που προκάλεσαν οι συνεχείς πόλεμοι

θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές

Στην πράξη

■ η εγκατάσταση των προσφύγων

δεν έγινε σύμφωνα με την παραπάνω λογική

δεν ακολούθησε σ' όλες τις περιπτώσεις την κρατική αντίληψη και επιταγή

■ η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, επειδή :

οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε περιοχή για να βρούν μέρος με κατάλληλες συνθήκες για εγκατάσταση πολλοί πρόσφυγες (που δεν ήταν γεωργοί) είχαν δεχτεί ή ζητήσει να αποκατασταθούν ως αγρότες για να επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ

άλλοι πρόσφυγες μετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα με σκοπό :

να παρουσιαστούν ως «αστοί»

να πάρουν την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιμους

Με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν

■ η ΕΑΠ (Σεπτέμβρης 1923 - τέλος 1930)

το 1930, με ειδική σύμβαση, μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο

την περιουσία της

τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες

■ το Ταμείο Περιθάλψεως προσφύγων (1922-1925)

■ το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925)

■   το Υπουργείο Γεωργίας

                                                                        

2.   Η αγροτική αποκατάσταση

Η αγροτική αποκατάσταση

                ■ ήταν έργο της ΕΑΠ στο μεγαλύτερο μέρος της

                ■ απέβλεπε στη δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών

Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε σε :

                ■ εγκαταλελειμμένα χωριά

                ■ νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε χωριά

                ■ νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς

Ο παραχωρούμενος κλήρος

                ■ ποίκιλλε ανάλογα με :

                το μέγεθος της οικογενείας των προσφύγων

                 την ποιότητα του εδάφους

                το είδος της καλλιέργειας

                τη δυνατότητα άρδευσης

                ■ συνήθως:

                                                                                                                                                                       δεν αποτελούσε ενιαία έκταση

                ήταν τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες

Η διανομή κλήρου από τις υπηρεσίες εποικισμού

                ■ στην αρχή ήταν προσωρινή

                ■ θα γινόταν οριστική μετά την κτηματογράφηση απ' την τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας

                ■ εκτός από γη, παραχωρούνταν : στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα, ζώα.

Σχετικά με τη στέγαση

■ τηρήθηκε το σύστημα

                της ανέγερσης των οικιών απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία)

                ή της ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση όλων των οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία)

■ τα κτίσματα ήταν συνήθως 2 δωμάτια, μία αποθήκη κι ένας σταύλος

■ την αξία του παραχωρούμενου κλήρου θα πλήρωναν οι πρόσφυγες με δόσεις

■ ο τίτλος που δινόταν στους κληρούχους

                ήταν τίτλος απλής κατοχής

                θα γινόταν τίτλος πλήρους κυριότητος μετά την αποπληρωμή του χρέους

■ τα χρέη των αγροτών προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η Αγροτική Τράπεζα (μετά το 1930, οπότε διαλύθηκε η ΕΑΠ).

3. Η αστική αποκατάσταση

Τ ην αστική αποκατάσταση ανέλαβε

■ περισσότερο το κράτος

■ λιγότερο η ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια, σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (π.χ. ταπητουργία)

Σε σύγκριση με την αγροτική, η αστική αποκατάσταση

■ περιλάμβανε μόνο στέγαση - όχι πρόνοια γα εύρεση εργασίας

■ συνάντησε περισσότερα εμπόδια

Τα προβλήματα

■ ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγάλος

■ τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα

■ τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω :

                πολιτικών ανωμαλιών

                                κακής οικονομικής κατάστασης (κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930)

■ οι αστοί πρόσφυγες περιπλανώνταν από πόλη σε πόλη για μεγάλο χρονικό διάστημα

■ οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά

                είτε κάνοντας «μεροκάματα» σε οικοδομές, εργοστάσια και βιοτεχνίες

                είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες

                άλλοι ως ναυτεργάτες

                 κι άλλοι ως εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις και στην ύπαιθρο (αρδευτικά ή αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή επέκταση λιμανιών, κ.ά.)

Η αστική στέγαση

■ ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών

                στην Αθήνα : της Καισαριανής, του Βύρωνα και της Νέας Ιωνίας στον Πειραιά : της Κοκκινιάς

■ υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες είχαν εγκατασταθεί προσωρινά οι πρόσφυγες

■ προκρίθηκε το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών

                μονοκατοικιών, διπλοκατοικιών, τετρακατοικιών

                μονοώροφων ή διώροφων

                με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους

■ το κράτος ή η ΕΑΠ

                ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους

                φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους

■ η οικοδόμηση των συνοικισμών

                δεν συνδυαζόταν με τα απαραίτητα έργα υποδομής (ύδρευση, αποχέτευση, οδικό δίκτυο, χώρους πρασίνου)

                 επειδή υπήρχε έλλειψη χρόνου και χρημάτων

■ παρά την ομοιομορφία, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών μεταξύ συνοικισμών, ως προς :

το εμβαδόν

την ποιότητα κατασκευής

              τη λειτουργικότητα

■ ιδρύθηκαν προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί

■ χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγασή τους

Οι εύποροι πρόσφυγες

■ είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγασή τους

■ στην αρχή νοίκιαζαν ή αγόραζαν κατοικίες μέσα στις πόλεις => αναμιγνύονταν με τους γηγενείς

■ αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών

■ η διαδικασία ήταν η ακόλουθη :

                ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό

                αγόραζαν μια έκταση σε προνομιούχο περιοχή

                οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας

                ■ τέτοιοι οικισμοί ήταν : η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα, η Καλλίπολη στον Πειραιά

Οι άποροι πρόσφυγες

■ δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόμη

■ εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαμόσπιτα, κι άλλες πρόχειρες κατασκευές, στις παρυφές παλαιών οικισμών

■ δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς

■ για πολλά χρόνια έζησαν σε άθλιες συνθήκες