ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ Γ’  ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦ. Γ

ΠΗΓΗ 1

Από τους υπολογισµούς της επιτροπής που στα 1896 συστήθηκε για να µελετήσει τα θεσσαλικά ζητήµατα, µαθαίνουµε πως στα τσιφλίκια της Θεσσαλίας κατοικούσαν 11 χιλιάδες οικογένειες κολλιγάδων και 18 χιλιάδες αγρότες. Όλη όµως η αγροτιά ήταν 300 χιλιάδες ψυχές. Υπήρχαν επίσης και πολλές τουρκικές µικροϊδιοχτησίες τα λεγόµενα κονιαροχώρια κυρίως όµως στον κάµπο της Λάρισας.

Μα ας µη ξεχάσουµε και τις θέρµες (ελονοσία) που δεκάτιζαν το Θεσσαλό αγρότη. Από τα παιδιά που γεννιούντανε τα 60% πέθαιναν απ’ τη σπλήνα. Γενικά ο καµπίσιος Θεσσαλός είναι ηλιοκαµένος απ’ το λιοπύρι και πετσί και κόκκαλο από την αναφαγιά και την ελονοσία που εξήντα στα εκατό γυρίζει σε χτικιό. Περισσότερα µάλιστα από τα µισά µεροκάµατά του της χρονιάς τον παλιότερο καιρό τάχανε σπαρταρώντας µέσα στη χαµοκαλύβα του απ’ τον πυρετό.

Μα αν σ’ όλα αυτά λέγαµε και για τις πληµµύρες, για την έλλειψη τεχνικών έργων γενικά (αποξηραντικά, ποτιστικά, αντιπληµµυρικά, κλπ.) θα συµπληρώναµε την εικόνα της καταστροφής και της κόλασης, που βρισκόταν ο Θεσσαλός αγρότης.

Όταν λοιπόν στα 1881 η Θεσσαλία µ’ ένα κοµµάτι της Ηπείρου (νοµός Άρτας) προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος οι σκλάβοι της γης θάρεψαν πως τελείωσαν τα ψέµατα και πως γίνονταν ελεύθεροι. Έτσι εννοούσαν το ρωµαίικο που από χρόνια το περίµεναν και το λαχταρούσαν κ’ επαναστάτησαν κιόλας.

δυο φορές τη µια στα 1854 και την άλλη στα 1878.

«Ο θεσσαλικός χωρικός εν τη προσαρτήσει της πατρίδος αυτού µετά Κράτους οµοεθνούς διέβλεπεν, ουχί µόνον την εκπλήρωσιν πόθου πατριωτικού, αλλά την µεταβολήν της προς την γην σχέσεως του. Συνδέων και συγχέων την ιδέαν της Οθωµανικής κυριαρχίας προς την της ιδιοκτησίας, ενόµιζεν ότι καταλυοµένης της µεν (της Οθωανικής κυριαρχίας), έδει και η ετέρα (η τσιφλικάδικη ιδιοκτησία) να καταρρεύση συγχρόνως. Όθεν, ευθύς µετά την προσάρτησιν της Θεσσαλίας και Άρτης, οι καλλιεργηταί (διάβαζε κολλιγάδες) διεξεδίκησαν την ιδιοκτησίαν της γης. Επεµβάσης όµως της Πολιτείας προς φρούρησιν νοµίµως κεκτηµένων δικαιωµάτων (!!!) µετά είδαν (οι κολλιγάδες) µαταιωµένας τας προσδοκίας των. Ουδέποτε όµως ηδυνήθησαν να εγκαταλείψωσι την αρχικήν ελπίδα, ή και ανεζωπύρωσεν ο αναβρασµός του 1909». Αυτά δεν τα γράφει κανένας νεωτεριστής. Τα γράφει ο τσιφλικάς Γ. Χριστάκης-

Ζωγράφος στη µελέτη του «Το Αγροτικό ζήτηµα εν Θεσσαλία», Αθήναι, 1911,

Γύρεψαν λοιπόν οι κολλιγάδες της Θεσσαλίας άµα έγινε στο 1881 ρωµαίικο η Θεσσαλία να µπουν µέσα στα τσιφλίκια σαν αφεντικά. Όµως οι τσιφλικάδες φωνάξανε ένα δυνατό Αλτ, γιατί είχαν πίσω τους τον ελληνικό στρατό και τις ελληνικές αρχές.

Η ελληνική κυβέρνηση και να ήθελε δε µπορούσε να λύσει το αγροτικό ζήτηµα, γιατί ο Κουµουνδούρος στην ελληνοτουρκική σύµβαση που υπόγραψε, δέσµευσε το ελληνικό κράτος. Απαγορευόταν, σύµφωνα µε ειδικό άρθρο, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών.

Μα δεν ήταν µόνο ο Κουµουνδούρος υπεύθυνος, αλλά και όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί. Όταν η τουρκική κυβέρνηση ζήτησε να µπει ειδικό όρος για την προστασία του τσιφλικάδικου καθεστώτος, δεν αντιτάξανε καµιά άρνηση, γιατί πρώτα δεν ήθελαν να δυσαρεστήσουν τους Ευρωπαίους αστούς που, στα χρόνια αυτά ήταν φανατικοί υποστηριχτές του «ιερού δικαιώµατος της ιδιοκτησίας». Δεύτερο, και οι ίδιοι είχαν τις ίδιες ιδέες και τρίτο δεν ήθελαν να δυσαρεστήσουν τους Έλληνες του εξωτερικού.

Γ. Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, ΧΙΙ, σσ. 416-417.

ΠΗΓΗ 2

Δίκη για τα γεγονότα του Κιλελέρ

Οι κατηγορούµενοι για τα γεγονότα του Κιλελέρ-Λάρισας παραπέµφθηκαν στο κακουργιοδικείο Λαµίας. Οι δίκες άρχισαν στις 19 Ιούνη (1910) και τελείωσαν στις 23 του ίδιου µήνα. Στο κακουργιοδικείο Χαλκίδας στάλθηκε ο εισαγγελίας της Λιβαδιάς Γεωργιάδης που αργότερα έγινε και εισαγγελέας του Άρειου Πάγου. Ήταν αγροτοφάγος και µίλησε µε λύσα. Και τι δεν είπε. Ανάφερε την ιστορία, την αρχαία και νεώτερη και επικαλέστηκε όλους τους νόµους και προφήτες θέλοντας ν’ αποδείξει πως το δικαίωµα της ιδιοκτησίας, είναι ιερό και οι αγρότες πρέπει να δουλεύουν και να µη σηκώνουν κεφάλι. Μαζί µε άλλα απειλώντας και φωνάζοντας είπε:

«Η κολληγία είναι δικαίωµα ενοχικόν, εταιρεία ή µίσθωσις και συνεπώς οι κατηγορούµενοι δεν εδικαιούντο να δηµιουργήσωσι ταραχάς... Αγροτικόν ζήτηµα δεν υφίσταται. Οι τσιφλικιούχοι πιέζονται κάι, όπως απαλλαγώσι καθηµερινών συγκρούσεων, ενοικιάζουν τα κτήµατά των. Ο Θεσσαλός δεν είναι γεωργός, αλλά κτηνοτρόφος. Αρνείται να καλλιεργήση πλέον των είκοσι στρεµµάτων.

Παρασύρεται ευκόλως. Θορυβώδες δε συλλαλητήριον Θεσσαλών, σηµαίνει απόλυσιν 5 χιλιάδων άρκτων. Σπαταλά την περιουσίαν του στα µανάβικα και δι’ αυτό κατά την εβδοµαδιαίαν αγοράν δεν ευρίσκει κανείς φρούτα. Τρώγει τα αχλάδια σαν γουρούνι. Υπάρχουν βεβαίως και καλοί Θεσσαλοί. Αλλ’ οι πλείστοι εξ’ αυτών είναι τεµπέληδες και ζωοκλέπται. Ο «Γεωργικος Σύνδεσµος» ιδρύθη δια σκοπούς εκµεταλλευτικούς!...».

Γ. Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, ΧΙΙΙ, σ. 193.

Με βάση το παράθεµα και τις γνώσεις που αποκοµίσατε από το σχολικό σας εγχειρίδιο:

1. Να αναφέρετε τους λόγους ξεσηκωµού των καλλιεργητών της Θεσσαλικής γης παρουσιάζοντας τους από την πλευρά των εξεγερθέντων από µια µεριά, κι από την πλευρά την προστατών του τότε γαιοκτητικού καθεστώτος, από την άλλη (δραµατοποίηση).

ΠΗΓΗ 1

Φεντερασιόν

Φεντερασιόν ετιτλοφορήθη η σοσιαλιστική οργάνωσις Θεσσαλονίκης. Ονοµάσθη υπό των υδρυτών αυτής ούτω, διότι εφρόνουν ότι εν Τουρκία όπου υπήρχον πολλαί εθνότητες, δεν ηδύνατο άλλως πως να οργανωθώσιν οι σοσιαλισταί.

Σχεδόν εις κάθε πόλιν της Τουρκίας υπήρχον αρκετά στοιχεία από κάθε εθνικότητα και οι σοσιαλισταί έδει να σχηµατίσουν τµήµατα εξ’ εκάστης, συνδεόµενα µεταξύ των αφ’ ένος µεν δια της συνδέσεώς των εις µιαν τοπικήν Οµοσπονδίαν, αφ’ ετέρου δε δια της συνενώσεως των κατά τόπους οµοσπονδιών εις µίαν οθωµανικήν. Τούτο άλλως τε επέβαλλον λόγοι τεχνικοί· πως ηδύνατο να γίνη η σύνδεσις Αρµενίων σοσιαλιστών (Αρµενίας, Πόντου και Κων/λεως), Τούρκων σοσιαλιστών (που ενεφανίσθησαν αργότερον), Βουλγάρων, Σέρβων, Ελλήνων, Ισραηλιτών και άλλων, αφού δεν υπήρχε καν

µία κοινή γλώσσα ως µέσον επικοινωνίας και αλληλεπιδράσεως; ... Το σπουδαιότερον έργον της Φεντερασιόν ήτο η µεταξύ των Ισραηλιτών διδασκαλία, η παρακολούθησις των σωµατείων, η οργάνωσις διαλέξεων, συζητήσεων κλπ. Υπήρχε όµως έλλειψις φιλολογίας, βιβλίων και εφηµερίδων. Οι εργάται δεν ήξευραν άλλην γλώσσαν πλην της ισπανοεβραϊκής. Έπρεπε να εκδοθή εν φύλλον ...

Η εφηµερίς αυτή εβαπτίσθη Εφηµερίς των Εργατών και εξεδόθη κατ’ αρχάς µεν εις 4 γλώσσας, τουρκικήν, ελληνικήν, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκήν (τέσσαρα φύλλα µόνον), ακολούθως δε εις δύο µόνον, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκην (πέντε άλλα φύλλα). Αι 100 λίρες είχον εξατµισθή εις έξοδα µεταφράσεως κυρίως, και η Εφηµερίς των Εργατών εξέπνευσε µαζί των. Αλλ’ η ιδέα της εκδόσεως εφηµερίδος δεν εναυάγησεν. Απεναντίας αργότερον εκαρποφόρησε. Παραλλήλως προς την διδασκαλίας του σοσιαλισµού, η Φεντερασιόν εφρόντιζε και δια τα εργατικά σωµατεία ...

Η Νεοτουρκική κυβέρνησις παρηκολούθει υπόπτως την αναπτυσσοµένην ζύµωσιν. Απεργίαι των σιδηροδροµικών όλων των ευρωπαϊκών δικτύων ετάραξε τα νεύρα του κοµιτάτου. Ο τότε υπουργός των Εσωτερικών Φερίτ πασάς συνέταξε και υπέβαλε εις την οθωµανικήν Βουλήν νοµοσχέδιον δια του οποίου απηγορεύετο το δικαίωµα της απεργίας εις τους οπωσδήποτε εργαζοµένους εις υπηρεσίας «δηµοσίας ανάγκης» ως οι σιδηροδροµικοί, τροχιοδροµικοί κλπ. Εξ’αφορµής του νοµοσχεδίου τούτου εξαπελύθη εκ Θεσσαλονίκης κύµα αγανακτησεως και διαµαρτυρίας, το οποίον, διατρέξαν την Μακεδονίαν και Θράκην, µετεδόθη εις όλην την Μικράν Ασίαν. Το πρώτον συλλαλητήριον ωργανώθη εν Θεσσαλονίκη, ουχί άνευ εµποδίων και προστριβών µε τας αρχάς, αι οποίαι δεν ηννόουν να το επιτρέψουν …

Την ηµέραν εκείνην όλος ο στρατός Θεσσαλονίκης ήτο εν επιφυλακή, το δε ιππικόν είχε περιζώσει την πλατείαν. Μ’ όλα ταύτα το συλλαλητήριον εσηµείωσεν εξαρετικην επιτυχίαν. Μϊα ανθρωποπληµµυρα κατέκλυσε τας οδούς και εγέµισε γρήγορα όχι µόνον την πλατείαν, αλλά και όλας τας παρόδους. Το ιππικόν ηναγκάσθη να ευρύνη διαρκώς περισσότερον την

περιζωσθείσαν περιοχήν δια να περιλάβη όλον εκείνον τον ανθρώπινον όγκον. Εις έναν εξώστην των δύο µεγάλων κτιρίων έναντι του Τελωνείου εστήθησαν αι σηµαίαι των σωµατείων.

Γ. Κορδάτου, ό.π., σσ. 241-244

2. Να τεκµηριώσετε την άποψη του βιβλίου σας ότι «η Φεντερασιόν αποτέλεσε σηµαντικό δίαυλο για το πέρασµα της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα»

ΠΗΓΗ 1

Το πρώτο πανελλαδικό εργατικό συνέδριο και η ίδρυση της γενικής συνοµοσπονδίας

Άρχισε στις 21 του Οχτώβρη του 1918 και κράτησε οχτώ µέρες. Πήραν µέρος σ’ αυτό 44 εργατικά σωµατεία, που αντιπροσώπευαν καµιά εξηνταριά χιλιάδες εργάτες ...

Ο Αβρ. Μπεναρόγιας, που ήταν ένας από τους πρωτεργάτες κι ο µαχητικότερος οµιλητής Συνεδρίου, µας δίνεί µια ζωντανή εικόνα της σύνθεσης των κατευθύνσεων και των εργασιών του:

«Η σύγκλησις του Πανεργατικού Συνεδρίου εσυνοδεύθη µε προσπάθειαν οργανώσεως Πανελλαδικών Επαγγελµατικών Ενώσεων. Η Οµοσπονδία καπνεργατών και Σιγαροποιών συνεκάλεσε συνέδριον. Τα σωµατεία τυπογράφων και συναφών είχον οργανώσει συνδιάσκεψιν δια την ίδρυσιν Οµοσπονδίας. Μεταξύ των ναυτικών σωµατείων εγένετο ζύµωσις δια την κατάλληλον µεταρρύθµισιν του «Συνδικάτου Μεταφορών». Και αυτός ο Πανελληνιος Σύνδεσµος σιδηροδροµικών, αντιδραστικός και δυσκίνητος, επηρεασµένος από την όλην εργατικήν ζύµωσιν, διεσαλεύετο, διεταράσσετο.

Οι διοικούντες αυτό συντηρητικοί δεν ηννόουν να υποχωρήσουν, να αφοµοιωθούν µε τους εργάτας. ... Αλλά η συνετή στάσις των σοσιαλιστών και η θαρραλέα αντιµετώπισις των παρασκηνίων εκ µέρους των Μακεδόνων, µε επικεφαλής το Εργατικόν Κέντρον Θεσσαλονίκης έσωσαν την κατάστασιν και η αρχή της πάλης των τάξεων επεκράτησεν...» Πρώτος πήρε το λόγο ο αναρχικοσυνδικαλιστής Κ. Σπέρας, που επιµένει στην άποψη πως ο εργάτης πρέπει να µείνει µακριά από κάθε πολιτική και µακριά από το κοινοβούλιο και να ενδιαφέρεται µόνο για τα σωµατεία του και την επαγγελµατική του οργάνωση. Ο Αβρ. Μπεναρόγιας τον αντικρούει µε διαλεχτική σαφήνεια και µαρξιστικά επιχειρήµατα, αναλύει διεξοδικά τη φράση του ψηφίσµατος «έξω από κάθε αστικήν πολιτικήν τάσιν» και υποστηρίζει πως δεν καθορίζεται από τα πριν καµιά πολιτική για την εργατική οµοσπονδία, που θα µείνει οικονοµικός επαγγελµατικός οργανισµός της εργατικής µας τάξης. Πρέπει όµως να µπει στο καταστατικό το άρθρο αυτό, για να δείχνει πως η εργατική τάξη χωρίζεται από την κεφαλαιοκρατία και πως έχει δική της υπόσταση, δικούς της σκοπούς, δική της κατεύθυνση, σύµφωνα µε ιστορικούς νόµους. ..

Ύστερα από φωνές, διαµαρτυρίες κι’ αγορεύσεις αρχίζει η ψηφοφορία. Γίνεται δεχτή η αρχή της πάλης των τάξεων. Για τη διατύπωση «έξω από κάθε αστική επιρροή» γίνεται ονοµαστική ψηφοφορία. Ψηφίζουν 180. Απ’ αυτούς 158 υπέρ και 21 κατά. Ένας έδωσε λευκό ψήφο.

Το αποτέλεσµα της ψηφοφορίας αυτής και η υπερψήφιση του πιο πάνω επίµαχου και βασικής σηµασίας άρθρου του καταστατικού δείχνουν πόσο µεγάλη ήταν η υπεροχή των αριστερών στοιχείων µέσα στο Συνέδριο και πόσο σωστά χειριστήκανε οι σοσιαλιστές αντιπρόσωποι το ζήτηµα των µελλοντικών κατευθύνσεων της ιδρυόµενης ανώτατης εργατικής συνδικαλιστικής οργάνωσης.

Η συνένωση του συνδικαλισµένου προλεταριάτου της χώρας µας κάτω από ένα ανώτατο ηγετικό όργανο ήταν πια γεγονός. Από την άποψη αυτή το Α΄ Πανελλαδικό Εργατικό Συνέδριο αποτελεί ένα σηµαντικό σταθµό στην Ιστορία του Ελληνικού εργατικού κινήµατος.

Γ. Κορδάτου, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, σσ. 303-308

3. Με βάση το παράθεµα:

α) Να παρουσιάσετε τις βασικές πολιτικές ιδέες που διαφαίνονται από τις οµιλίες και το καταστατικό του πανελλαδικού εργατικού συνεδρίου.

β) Να τεκµηριώσετε την άποψη ότι “η θεσµοποίηση των συνδικαλιστικών ενώσεων της χώρας κάτω από ένα ανώτατο ηγετικό όργανο ... αποτελεί ένα σηµαντικό σταθµό στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος”.

ΠΗΓΗ 1

Μετανάστευση προς τις Η.Π.Α.

Η µετανάστευση προς τις Η.Π.Α. -κυρίως σ’ ότι αφορά τις άµεσες αιτίες της- αποτελεί απάντηση σ’ ένα περιστασιακό πρόβληµα των Ελλήνων µικροκαλλιεργητών, τη σταφιδική κρίση που συντάραξε ολόκληρη την Πελοπόννησο στο διάστηµα 1895-1910.

Αριθµός µεταναστών (σε χιλιάδες)

Πληθυσµός το 1910            % (σε χιλιάδες

%

Μετανάστευση προς τις Η.Π.Α. (1880-1920)

                                   

Ελλάδα	370	2.800	13,2
Ιταλία	4.776	34.700	12,7
Ισπανία	109	20.000	0,5
Πορτογαλία	203	5.500	3,7
Ρουµανία	85	7.200	1,2
Βουλγαρία	65	4.300	1,5

Πηγή: 1) «United States Department of Justice», στου Τσαούση, σ. 234.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 148-149

ΠΗΓΗ 2

Συνέπειες της υπερπόντιας µετανάστευσης

Είναι άλλωστε ενδιαφέρουσα και από άλλη άποψη η εξέταση της υπερπόντιας µετανάστευσης. Οδήγησε σε οπισθενεργά αποτελέσµατα - παρόµοια και αντίστοιχα µε τα αποτελέσµατα της µετανάστευσης που προηγήθηκε και κατευθυνόταν προς τα µεσογειακά εµπορικά κέντρα. Καθώς η µείωση του αγροτικού πληθυσµού από την υπερπόντια µετανάστευση είχε για τις µικρές αγροτικές ιδιοκτησίες αποτελέσµατα περισσότερο σταθεροποιητικά παρά αποδιαρθρωτικά, στο οικονοµικό επίπεδο, η αποστολή γραµµατίων από τη µεριά των απόδηµων αποτελεί συµπληρωµατικό εισοδηµατικό πόρο για ένα µεγάλο µέρος της µόνιµα εγκατεστηµένης αγροτιάς. Ο εισοδηµατικός πόρος αυξάνεται σηµαντικά, και µπορούµε να υπολογίσουµε ποσοτικά το σύνολό της ξεκινώντας από το 1914.

ΠΙΝΑΚΑΣ

Άµεση αποστολή γραµµατίων από τις Η.Π.Α. στην Ελλάδα εκατοµµύρια χρυσά φράγκα)

1914	69
1915	60
1916	85
1917	80
1918	140
1919	330
1920	670
1921	330
1922	200
1923	110
1924	212

Πηγή: Ζολώτας, ό.π., σσ. 47-48

Ανεξάρτητα από τα συνολικά αποτελέσµατα που είχε το φαινόµενο στην  ελληνική οικονοµία, είναι σαφές ότι συνέβαλε αποφασιστικά στην ενίσχυση των µικρών αγροτικών οικογενειακών επιχειρήσεων. Όπως παρατηρεί ο Πολύζος, το άθροισµα των κεφαλαίων που αποστέλλονται από τους µετανάστες, αντιπροσώπευε συχνά τεράστια ποσά. Υπολογίζεται ότι σ’ ένα χωριό ορεινής περιοχής, στις 93.000 χρυσές δραχµές (ύψος ετήσιων εξόδων του πληθυσµού) οι 37.000, δηλαδή το 40% καλυπτόταν από τα εµβάσµατα των οµογενών της Αµερικής. Πολλοί χωρικοί που εγκατέλειψαν τον τόπο τους, ξαναγύρισαν αργότερα έχοντας κάνει µεγάλο κοµπόδεµα.

Γενικά, αν σκεφτούµε ότι οι άµεσοι φόροι της γεωργίας έφταναν το 1910 σε 10 εκατοµµύρια χρυσές δραχµές, είναι φανερό ότι παρ’ όλο που µόνο ένα τµήµα των 60-70 εκατοµµυρίων (που αντιπροσώπευαν τα εµβάσµατα το 1914) διοχετεύονταν στις αγροτικές οικογένειες, η συµβολή τους είχε σηµαντικό αντίκτυπο.

Είναι, λοιπόν, βέβαιο ότι η µετανάστευση όχι µόνο δε συνεπιφέρει το ξεπούληµα ή την εγκατάλειψη της γης, αλλά η αδιάκοπη οικονοµική ενίσχυση µειώνει αισθητά τα επιτόκια ενώ αυξάνει συγχρόνως την αξία της γης στις επαρχίες αυτές, κυρίως στην Πελοπόννησο όπου βρίσκονται οι αρχαιότερες κοιτίδες µετανάστευσης προς την Αµερική.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 158-159

4. Αφού µελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας (Κεφάλαια: Η Ελληνική Οικονοµία, Οι Έλληνες της Διασποράς και Οικονοµικές Συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922):

α) Να προσδιορίσετε τα αίτια της υπερπόντιας µετανάστευσης.

β) Να αναλύσετε τις συνέπειες της υπερπόντιας µετανάστευσης στην οικονοµική ζωή της Ελλάδας

ΠΗΓΗ 1

Βενιζελισµός: Αστικός Εθνικισµός Αστικός Εκσυγχρονισµός

Πέρα και πίσω από το χάρισµα του ηγέτη του, η ανεπανάληπτη δυναµική του Βενιζελισµού πηγάζει από έναν εξίσου ανεπανάληπτο συνδυασµό αστικού εθνικισµού και αστικού εκσυγχρονισµού, σε αδιάσπαστη και διαλεκτική ενότητα. Από την πρώτη στιγµή, το 1910, ο εκσυγχρονισµός τέθηκε στην υπηρεσία της εθνικής ολοκλήρωσης. Με τη σειρά της, η εθνική ολοκλήρωση υπηρέτησε τον εκσυγχρονισµό µέχρι το τέλος, προσφέροντας την αναντικατάστατη πολιτική και ιδεολογική του νοµιµοποίηση.

 Στο γενικό αυτό επίπεδο, γίνεται φανερή η άρρηκτη συνέχεια και συνέπεια του Βενιζελισµού (και του Βενιζέλου προσωπικά). Αν πρέπει κανείς να διακρίνει δύο φάσεις, ίσης περίπου διάρκειας, είναι επειδή το περιεχόµενο της εθνικής ολοκλήρωσης άλλαξε αναγκαστικά και ριζικά µετά την Καταστροφή του 1922. Πριν, σήµαινε πρωταρχικά την απελευθέρωση των αλυτρώτων µε την αντίστοιχη εδαφική επέκταση του εθνικού κράτους. Μετά, σήµαινε αποκλειστικά την αφοµοίωση των πρώην αλυτρώτων ως Νέων Χωρών ή ως προσφύγων πια και την επίτευξη εθνικής οµοιογένειας και µιας νέας εθνικής ταυτότητας µέσα στα οριστικά πλέον κρατικά σύνορα. Έτσι, κατά την πρώτη ηρωική περίοδο του Βενιζελισµού (1910-1920), ο αστικός εκσυγχρονισµός συναρθρώθηκε µε τον αλυτρωτισµό, µε ιδεολογικό επιστέγασµα τη Μεγάλη Ιδέα. Κατά τη δεύτερη περίοδο (1922-1932), ο αστικός εκσυγχρονισµό συναρθρώθηκε µε την οικοδόµηση ενιαίου εθνικού κράτους, µε ιδεολογικό επιστέγασµα την Αβασίλευτη Δηµοκρατία στην οποία ο Βενιζελισµός επιχείρησε να προσδώσει ευρύτερο ιδεολογικό και κοινωνικό περιεχόµενο.

Ο ανεπανάληπτος συνδυασµός αστικού εκσυγχρονισµού και αστικού εθνικισµού, ο Βενιζελισµός στηρίχθηκε σε εξίσου ανεπανάληπτες ιστορικές προϋποθέσεις (που έλειπαν από τα προγενέστερα εγχειρήµατα του Μαυροκορδάτου και του Τρικούπη). Εκµεταλλεύτηκε αδίστακτα και δηµιουργικά µία σειρά από διεθνείς συγκυρίες κατά την περίοδο 1910-1920, που πρόσφεραν τις καλύτερες αλλά και τελευταίες ευκαιρίες πραγµάτωσης της Μεγάλης Ιδέας, ως συνεπούς και ρεαλιστικού αλυτρωτισµού. Για πρώτη και τελευταία φορά, άλλωστε, τα συµφέροντα του βρετανικού ιµπεριαλισµού συνέπεσαν και συµπορεύτηκαν µε τις ελληνικές εθνικές επιδιώξεις ...

Γ. Θ. Μαυρογορδάτου, «Βενιζελισµός και Αστικός Εκσυγχρονισµός»

4. Λαµβάνοντας υπόψη το περιεχόµενο του παραθέµατος και τις πληροφορίες του βιβλίου σας, να σχολιάσετε την άποψη ότι ο Βενιζελισµός αποτελούσε «συνδυασµό αστικού εθνικισµού και αστικού εκσυγχρονισµού».

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ.

ΠΗΓΗ 1

Οι πρόσφυγες

Η προσφυγιά κίνησε κι απλώθηκε σ’ ολόκληρη την έκτασή της Ελλάδας, σαν το ποτάµι που ξεχείλισε και έχασε τη στράτα του, σαν το πεινασµένο κοπάδι ν’ αναζητάει βοσκή. Οι καταυλισµοί και οι περιµαντρωµένοι χώροι δεν τη χωρούσαν πια και δεν την κρατούσαν. Ενάµισυ εκατοµµύριο πεινασµένα στόµατα... Ενάµισυ εκατοµµύριο φτηνά χέρια... Ενάµισυ εκατοµµύριο διψασµένοι άνθρωποι για δουλειά, για γαλήνη, για ελπίδα, τριγυρνούσαν στους δρόµους της Ελλάδας µε τα χέρια στις τσέπες της ανέχειας! Έβγαλε ο πρόσφυγας τη ζωή του στον πλειστηριασµό της φτήνιας όσο-όσο. Για ένα µεροκάµατο στο εργοστάσιο. Για µια χούφτα καλαµπόκι στα χωράφια... Κι ήταν κι άλλες χιλιάδες που τράβηξαν κατά τα έλη, ατέλειωτα έλη και µιλιούνια κουνούπια. Είχαν γίνει οι άνθρωποι σαν την κίτρινη φυλή. Σωστοί κούληδες. Και τα «εγγειοβελτιωτικά έργα και η αποξήρανσις των ελών» κουδούνιζαν σε κάθε εκλογική περίοδο, το ίδιο κούφια κι άκαρπα όπως και η «αστική αποκατάστασις των προσφύγων».

Διδώ Σωτηρίου, Οι νεκροί περιµένουν.

[Πηγή: Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, τεύχος Γ΄, Γ΄ Λυκείου, σ. 197]

ΠΗΓΗ 2

Αντιµετώπιση του προβλήµατος Αποκατάστασης των Προσφύγων από το κράτος

Στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων το ελληνικό δηµόσιο παραχώρησε εκτάσεις 5.000.000 στρεµµάτων, αξίας 13.000.000 λιρών περίπου για να πραγµατοποιήσει το έργο της αποκαταστάσεως. Οι εκτάσεις αυτές προέρχονταν από τις ακόλουθες πηγές: 1) δηµόσιες γαίες, 2) απαλλοτριώσεις και επιτάξεις ιδιωτικών γαιών βάσει και της αγροτικής µεταρρυθµίσεως και 3) ιδιοκτησίες των µουσουλµάνων που µεταφέρθηκαν στην Τουρκία.

Για να ενισχυθούν οι προσφυγικές οικογένειες της υπαίθρου η επιτροπή και η κυβέρνηση διένειµαν πάνω από 245.000 ζώα και µεγάλες ποσότητες γεωργικών εργαλείων. Τα 2/3 των εξόδων της επιτροπής δαπανήθηκαν στη Μακεδονία µε αποτέλεσµα να αναζωογονηθεί το τµήµα αυτό της Ελλάδος σε τέτοιο βαθµό, ώστε σύµφωνα µε τις εντυπώσεις του John Campell1 το 1930, δυσκολευόταν κανείς να αναγνωρίσει το έρηµο τόπο του 1923 -«εκεί που προηγουµένως έβλεπες τεράστιες ακαλλιέργητες εκτάσεις υπάρχουν σήµερα χωριά που ανθούν, γεµάτα ζώα και µε φανερά τα σηµάδια της ανέσεως, και σε µερικές περιπτώσεις της ευµάρειας ... Τα αποτελέσµατα αυτά οφείλονται κυρίως στο θάρρος, την ενεργητικότητα, την εργατικότητα και τη δεκτικότητα σε νέες ιδέες που χαρακτηρίζουν και την πλειοψηφία των προσφύγων».

Ωστόσο, αν η εγκατάσταση των προσφύγων σε αγροτικές περιοχές, που αποτέλεσε και το κύριο έργο της Ε.Α.Π. και απορρόφησε το µεγαλύτερο µέρος των πόρων που διέθετε, πραγµατοποιήθηκε µε αρκετή επιτυχία, η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα παρουσίασε πολύ µεγαλύτερες δυσχέρειες ...

Η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα στοίχισε στην Ε.Α.Π. το 1/5 από ό,τι οι αγροτικές εγκαταστάσεις στο τέλος του 1929 η επιτροπή είχε κτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε 125 νέους συνοικισµούς και το κράτος 25.000 κατοικίες, χωρίς να λυθεί το πρόβληµα της άθλιας διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες τσίγγινες παράγκες 30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών. ...»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος ΙΕ΄, σ.302.

ΠΗΓΗ 3

Η δεκαετία των πολέµων ανάµεσα στα 1912 και 1922 είχε αναστατώσει την οικονοµία της Παλαιάς Ελλάδας. Η χώρα δεν είχε το χρόνο να αναπτύξει τα φτωχά, αλλά εν δυνάµει πλούσια εδαφικά της κέρδη. Η µαζική εισροή προσφύγων συνέβη σε µια περίοδο που τα ελληνικά δηµόσια οικονοµικά βαρύνονταν από στρατιωτικά έξοδα και που η Ελλάδα ήταν αποκλεισµένη από τις χρηµαταγορές της Ευρώπης. Ήταν φανερό ότι η οικονοµική ανασυγκρότηση µπορούσε να χρηµατοδοτηθεί µόνο µε τον εξωτερικό δανεισµό. Η διαδικασία ξεκίνησε µε το πρσφυγικό δάνειο του 1924 από την Κοινωνία των Εθνών και συνεχίστηκε, µετά το διάλειµµα του Πάγκαλου, µε περαιτέρω διαπραγµατεύσεις µεταξύ της Κ.Τ.Ε. και των ελληνικών αρχών, καταλήγοντας σε µαζικές εισαγωγές ξένου κεφαλαίου και τεχνικής βοήθειας, από το 1928 και µετά.

Mark Mazower, Οικονοµική πολιτική στην Ελλάδα, 1932-1936

Αφού µελετήσετε τα παραθέµατα και λάβετε υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας:

α) Να παρουσιάσετε τις ενέργειες στις οποίες προέβη το ελληνικό κράτος για να αντιµετωπίσει το πρόβληµα της αποκατάστασης των προσφύγων.

β) Να εκτιµήσετε την αποτελεσµατικότητα των ενεργειών αυτών.

ΠΗΓΗ

Οι µεγάλες επενδύσεις

Η ύφεση και κρίση του διεθνούς συστήµατος µετά το 1920, περιορίζοντας την αγορά στα παραδοσιακά δυτικο-ευρωπαϊκά κέντρα του διεθνούς εµπορίου, εξώθησε τα κεφάλαια στην αναζήτηση νέων αγορών για επενδύσεις ή τοποθετήσεις. Στη Ελλάδα, τα ξένα κεφάλαια δεν επενδύθηκαν µόνο και µόνο για να βοηθήσουν στην προσφυγική αποκατάσταση, αλλά επίσης για να εκµεταλλευτούν τις νέες ευκαιρίες που δηµιουργούνταν µε την αιφνίδια διεύρυνση της εγχώριας αγοράς.

Η ανάπτυξη των δοµών της εγχώριας αγοράς, η οποία επιτελέστηκε στην Ελλάδα µετά το 1922 υπό την αιγίδα του κράτους, ήταν στο βάθος το κίνητρο που επέφερε στη χώρα µας τη συρροή µε κάθε µορφή των ξένων κεφαλαίων. Η οικονοµική σταθεροποίηση, που άρχισε από το 1924 στην Ελλάδα και κατέληξε στη νοµισµατική σταθεροποίηση του 1928 και στην εξυγίανση του πιστωτικού συστήµατος, ήταν το κυριότερο επιχείρηµα που έπεισε τους ξένους χρηµατοδότες να τοποθετήσουν κεφάλαια στην Ελλάδα. Αυτό έγινε όχι µόνο µε τη µορφή προσφυγικών δανείων, αλλά και µε δάνεια που απέβλεπαν στη χρηµατοδότηση δηµόσιων έργων, αποξηραντικών, υδρευτικών ή ακόµη επέκταση του οδικού και σιδηροδροµικού δικτύου. Τα δηµόσια έργα ήταν ένας χώρος για επικερδείς τοποθετήσεις κεφαλαίου, αφού η οικονοµική γενικά δραστηριότητα αναπτυσσόταν όσο το ισοζύγιο πληρωµών και τα δηµοσιονοµικά διατηρούνταν σε ισορροπία.

Παράλληλα, η ανάπτυξη της αγοράς και η βελτίωση του κλίµατος των επενδύσεων προσείλκυσαν στην Ελλάδα, από τα µέσα της δεκαετίας 1920-1930, και ξένα ιδιωτικά κεφάλαια, είτε σε απευθείας παραγωγικές επενδύσεις είτε για τη χρηµατοδότηση ελληνικών ιδιωτικών επιχειρήσεων. Το ύψος του ιδιωτικού δανεισµού από το εξωτερικό, κατά την περίοδο 1922-1932 έφθασε περίπου τα 108 εκ. δολάρια, ήτοι το 20% του συνολικού (δηµόσιου και ιδιωτικού) εξωτερικού χρέους. Στην άλλη κατηγορία δηλ. των άµεσων επενδύσεων, ανήκουν οι περιπτώσεις των ξένων εταιριών Πάουερ, Ούλεν, Φαουντέισιον κλπ. που εγκαταστάθηκαν κατά τα χρόνια αυτά στην Ελλάδα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος ΙΕ΄, σ. 336.

Αφού µελετήσετε το παράθεµα και λάβετε υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας:

α) Να προσδιορίσετε τους λόγους οι οποίοι ευνόησαν τις επενδύσεις ξένων κεφαλαίων στην Ελλάδα µετά το 1922.

β) Να επισηµάνετε τις συνέπειες των επενδύσεων αυτών στην οικονοµική ζωή της χώρας.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ Γ’  ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦ. Γ

ΠΗΓΗ

Η βασική αρχή της νέας εμπορικής πολιτικής ήταν ότι οι εισαγωγές έπρεπε, όσο ήταν δυνατόν, να πληρώνονται με τα εξαγόμενα εθνικά προϊόντα. Η μέθοδος clearing αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό την παρεμβολή του συναλλάγματος και για αυτό συγκρίνεται με τις πρωτόγονες μορφές των ανταλλαγών. Με το μηχανισμό αυτό, κάθε χώρα εξωθείται να μην εισάγει προϊόντα άλλης, παρά μόνο  υπό τον όρο ότι και αυτή η τελευταία δέχεται να εισαγάγει σ’  αντιστάθμιση προϊόντα ίσης αξίας της πρώτης. Η μορφή αυτή του εμπορίου προτιμήθηκε στο μεσοπόλεμο από πολλές χώρες, γιατί επέτρεπε την εξοικονόμηση συναλλάγματος και για τις δυο εμπορευόμενες πλευρές.

Η μέθοδος των clearing επέτρεπε διάφορες παραλλαγές γύρω από το ποσοστό των εισαγωγών που θα καλυπτόταν με εξαγόμενα προϊόντα και γύρω από το ποσοστό που θα καλυπτόταν  με καθαρό συνάλλαγμα. Οι συγκεκριμένες συμφωνίες κλείστηκαν με βάση τα στοιχεία των προηγούμενων ετών. Το πλεονέκτημα της μεθόδου αυτής ήταν ότι στηριζόταν σε συμφωνίες ολιγόμηνης διάρκειας, ανανεώσιμες, πράγμα που έδινε σε αυτό τον μηχανισμό μια ιδιαίτερη ευκαμψία και ικανότητα προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Το κράτος όμως, παράλληλα ανέλαβε, με τον τρόπο αυτό, την προώθηση των εξαγωγών, σαν ένα μέσο για τη βελτίωση των δημοσιονομικών πραγμάτων. Η οργάνωση του εξωτερικού εμπορίου με επίκεντρο το κράτος είχε μια ακόμη αξιοσημείωτη επίπτωση: παρακίνησε τους εμπόρους να οργανωθούν σε ενώσεις εισαγωγέων και εξαγωγέων, με την κρατική αιγίδα και κατοχύρωση. Στα πλαίσια αυτών των ενώσεων, ο κάθε έμπορος διατηρούσε μια προσωπική μερίδα από τις εισαγωγές και εξαγωγές με βάση τις επιδώσεις των τελευταίων χρόνων. Έτσι η ανάπτυξη του εμπορικού clearing εκτός από τις επιπτώσεις που είχε, ενίσχυσε τον έλεγχο του κράτους πάνω στο εξωτερικό εμπόριο και οδήγησε στην «καρτελλοποίηση» της ελληνικής αγοράς. Στην ουσία, το εμπορικό clearing, με την τάση προς τη δημοσιοποίηση και καρτελλοποίηση του εξωτερικού εμπορίου, εμφάνιζε πια τους εμπόρους σαν απλούς φορείς των αναγκών και των θελήσεων της κρατικής πολιτικής.

Ι.Ε.Ε., τόμος ΙΕ’

Με βάση την παραπάνω πηγή και τις ιστορικές σας γνώσεις απαντήστε:

α. Ποιοι λόγοι επέβαλλαν την κυριαρχία της μεθόδου clearing στις διεθνείς συναλλαγές και πώς ακριβώς λειτουργούσε αυτή η μέθοδός;

β. Να αναλύσετε τις επιπτώσεις που είχε η μέθοδος αυτή για το εμπόριο της Ελλάδας αλλά και για τις εμπορικές πρακτικές στο εσωτερικό της.

ΠΗΓΗ

« Για να συνοψίσουμε: μολονότι η υποκατάσταση των εισαγωγών ευνόησε τόσο τη γεωργία όσο και τη βιομηχανία, φερε μάλλον διαφορετικά αποτελέσματα στην κάθε μία από αυτές. Και στις δυο η παραγωγή αυξήθηκε όπως και οι τιμές – χωρίς ουσιαστικά κυβερνητικό έλεγχο – ενώ το κυριότερο ερέθισμα ήταν η μεταβολή των σχετικών τιμών, αφότου η Ελλάδα εγκατέλειψε τον κανόνα χρυσού. Μολονότι πολλοί χωρικοί παρέμεναν φορτωμένοι με χρέη, η οικονομική ους θέση βελτιώθηκε γενικά, συγκρινόμενη με την κρίση των ετών 1929 – 1932. Η εγχώρια βιομηχανία ευνοήθηκε επίσης, αλλά ελάχιστα από τα οφέλη της άγγιξαν οι εργάτες. Η ανάπτυξη της κατασκευαστική ς βιομηχανίας μετά το 1932 δεν οδήγησε ούτε στην τεχνολογική βελτίωση ούτε στην αύξηση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, αλλά μάλλον ενίσχυσε τα ολιγοπωλιακά γνωρίσματα της ελληνικής βιομηχανίας – με αποτέλεσμα τις εμπορικές και κοινωνικές συνέπειες τις οποίες ήδη περιγράψαμε.

Ο εμπορικός ακόλουθος των ΗΠΑ διαβεβαίωνε πως, μολονότι οι αγρότες ήταν τόσο ευκατάστατοι το 1934 όσο και πριν από την ύφεση, οι βιομηχανικοί εργάτες, οι μεροκαματιάρηδες, και  οι κατώτεροι υπάλληλοι βρίσκονταν σε θέση χειρότερη κατά 10 – 20% όσο ανέβαιναν οι τιμές».

Mark Mazower, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου

Με βάση το παράθεμα και τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε στις αλλαγές που προκάλεσε η παγκόσμια οικονομική κρίση στην ελληνική οικονομία.