Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Η Σ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ Γ ΄ Λ Υ Κ Ε Ι Ο Υ
ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ – ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
ΟΡΙΣΜΟΣ: Τα ποιήματα για την ποίηση χαρακτηρίζονται από αυτοαναφορικότητα. Η ποίηση, δηλαδή, στρέφεται στον ίδιο
της τον εαυτό και το κείμενο αναπαριστά τη διαδικασία της δημιουργίας του ή αναφέρεται στις συνθήκες ύπαρξής του. Έτσι
τα ποιήματα αναδεικνύουν ποικίλες πλευρές του ποιητικού φαινομένου με υλικό την ίδια την ποίηση, φέρνοντας στο κέντρο
του ενδιαφέροντος τον ποιητή ως υπεύθυνο δημιουργό, με υψηλή συνείδηση του χρέους του απέναντι στην τέχνη του, και την
ποίηση ως πράξη ευθύνης.
Α. Κ. ΚΑΒΑΦΗΣ – Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του:
● Σημαίνουσα θέση της ιστορίας (ιδιαίτερα της ελληνιστικής περιόδου) με σκοπό την αποπροσωποίηση των βιωμάτων, την
απόκρυψη του «εγώ» και τη διαχρονικότητα του ποιητικού λόγου.
● Γλώσσα→ Κράμα δημοτικής και καθαρεύουσας, ιδιότυπες λέξεις, προσωπική γραφή.
● Θεατρικός χαρακτήρας → Δημιουργία κατάλληλης ατμόσφαιρας / σκηνικού όπου εκτυλίσσεται το δράμα.
● Υποβλητικότητα.
● Οξύτατη ειρωνεία ιδιαίτερα προς τη ματαιοδοξία.
● Στοχαστικό ύφος.
● Πεζολογικός τόνος, δείγμα ποιητικού ρεαλισμού.
● Λυρικό στοιχείο.
1. «ΚΑΙΣΑΡΙΩΝ»
Θέμα: Η ποίηση εμφανίζεται ως επανορθωτική της ιστορικής αδικίας, ανασύροντας τον ιστορικά αφανή Καισαρίωνα για να
τον συμβολοποιήσει.
Ως προς το περιεχόμενο:
􀀗 Ανεύρεση στοιχείων που κατατάσσουν το ποίημα στην ιστορική (ιστορικό πλαίσιο / αλεξανδρινή εποχή, υπαρκτά ιστορικά
πρόσωπα), ηδονική (ο Καισαρίων ανάγεται σε ερωτικό σύμβολο) και φιλοσοφική (στοχασμός πάνω στην τραγικότητα του
ανθρώπου που τη μοίρα του εξουσιάζει το πολιτικό παρασκήνιο) θεματική περιοχή.
􀀗 Ο ποιητής ως αναγνώστης. Στην α΄ στροφή περιγράφει την ατμόσφαιρα της ιστορικής εποχής των Πτολεμαίων, θέτει το
πλαίσιο της ποιητικής έμπνευσης. Στη β΄ στροφή η ασήμαντη μνεία αποτελεί την αφορμή της ποιητικής έμπνευσης. Στη γ΄
στροφή παρακολουθούμε τον ποιητικό οραματισμό.
􀀗 Αντίθεση ανάμεσα στο μικρό και ασήμαντο ιστορικό πρόσωπο του Καισαρίωνα, που αναδεικνύεται ως ιδεώδης ποιητική
μορφή και στα ηχηρά ιστορικά ονόματα των Πτολεμαίων, που προκαλούν την ποιητική αδιαφορία / ανία.
􀀗 Συνειδητή και ενεργητική η στάση του ποιητή κατά τη διαδικασία της έμπνευσης. Ο ποιητής σκηνοθετεί το χώρο (κάμαρα:
ιδιωτικός χώρος, το άβατο της τέχνης) και το χρόνο (η χρήση του φωτός, με συμβολιστικές και ρομαντικές καταβολές,
στον Καβάφη, συνδέεται με το θέμα του ερωτικού οραματισμού).
􀀗 Συμβολική χρήση των προσώπων. Ειδικότερα, ο Καισαρίων εξιδανικεύεται (ιδεώδης) για να γίνει σύμβολο της ομορφιάς
που χάνεται ξαφνικά στη νιότη του, χωρίς φθορά, σύμβολο ερωτικό στην πιο ιδανική στιγμή της μελαγχολικής ομορφιάς
του, στην κορυφαία στιγμή του θανάτου. Η συμβολοποίηση αυτή τον οδηγεί στην αθανασία.
Ως προς τη μορφή:
􀀗 Υφολογική διαφορά ανάμεσα στην α΄ και την γ΄ στροφή ⇒ το γ΄ μέρος να αυτονομείται ποιητικά:
α΄ στροφή: πεζολογικός τόνος → αντιποιητικές λέξεις → υποβάλλεται το κλίμα της παρακμής όπου κυριαρχεί η
εθιμοτυπική αυλοκολακεία.
γ΄ στροφή: ένθερμος λυρισμός → λυρική εξομολόγηση που καταλήγει σε δραματική ένταση.
􀀗 Οξύτατη ειρωνεία → ιστορική κριτική αλλά και κριτική της ποιητικής παράδοσης.
Στοιχεία ειρωνείας: ομοιόμορφα, στερεότυπα και υπερβολικά επίθετα για τους Πτολεμαίους, λόγιοι γλωσσικοί τύποι,
πληθυντικός αριθμός των θηλυκών ονομάτων, άτεχνες ομοιοκαταληξίες.
􀀗 Αφηγηματικοί τρόποι:
α΄ μέρος: περιγραφή, αφήγηση πρωτοπρόσωπη
γ΄ μέρος: ποιητική αποστροφή, διαπλοκή του α΄ με το β΄ πρόσωπο (⇒ θεατρικότητα, τρυφερότητα).
Ο «Καισαρίων» είναι ένα ποίημα για την ποίηση γιατί:
● Μας αποκαλύπτει τον τρόπο δημιουργίας ενός καβαφικού ποιήματος. Βρισκόμαστε στο εργαστήρι του ποιητή που
εμπιστεύεται τα μυστικά της τέχνης του.
● Ρόλος της ποίησης είναι να δρα επανορθωτικά αποκαθιστώντας την αδικία της ιστορίας, να δίνει διαχρονικότητα και
καθολικότητα στις μορφές.
● Αποκαλύπτει τη σχέση του ποιητή με την ποίησή του (σχέση ενεργητική, συνειδητή).
2. «ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΕΝ ΚΟΜΜΑΓΗΝΗ⋅ 495 Μ.Χ»
Θέμα: Η ποίηση ως αντίδοτο κατά της φθοράς που επιφέρει ο χρόνος.
Ως προς το περιεχόμενο:
􀀗 Ανήκει στα ψευδοϊστορικά του Καβάφη. Ο ιστορικός – εξαιτίας μονάχα του τίτλου του – χαρακτήρας εξυπηρετεί την
αποστασιοποίηση του αναγνώστη από την ατομική εμπειρία και τον προβληματισμό του σε θέματα διαχρονικά.
Κατατάσσεται κυρίως στη φιλοσοφική θεματική περιοχή (στοχασμός σε αιώνια προβλήματα: η αναπόληση σε
προχωρημένη ηλικία, η φθορά του χρόνου, η τέχνη ως αντίδοτο κατά της φθοράς).
􀀗 Ο εκτενής τίτλος επιβάλλει τον Ιάσονα Κλεάνδρου ως ιστορικό πρόσωπο → πειστικότητα / αληθοφάνεια. Ωστόσο
αποτελεί ποιητικό προσωπείου του Καβάφη → συντελεί στην καθολικότητα του βιώματος και διευκολύνει την
εξωτερίκευση / εξομολόγηση.
􀀗 Στην α΄ στροφή ο τόνος είναι επικλητικός ενώ στη β΄ στροφή παραινετικός (φέρε).
􀀗 Επίκληση στην Τέχνη της Ποιήσεως → Ρόλος της ποίησης η πρόσκαιρη διαφυγή από το «μαχαίρι» του χρόνου →
Ποιητικά μέσα: η φαντασία (αναπαραστατική μνήμη) και ο Λόγος (η γλώσσα που πραγματοποιεί τη σύλληψη).
􀀗 Αν και καταφατική η στάση του ποιητή κατά βάθος είναι τραγική και απαισιόδοξη → προσωρινή ή απατηλή η λύτρωση.
Ως προς τη μορφή:
􀀗 Το ποίημα αποτελεί εσωτερικό μονόλογο που αποδίδει τη συναισθηματική κατάσταση του ποιητή σχετικά με το
πρόβλημα. Παρουσιάζεται όμως σαν φανταστικός διάλογος του ποιητή με την τέχνη του, που φορτίζει την επικοινωνία
μεταξύ τους μέσα σε ένα κλίμα οικειότητας.
􀀗 Εκφραστικά μέσα / τρόποι: α) προσωποποίηση εννοιών → ο ποιητής απευθύνεται σ’ αυτές με αποστροφή, όπως ο αρχαίος
ποιητής στη Μούσα του → δραματικότητα, αμεσότητα. β) Διαπλοκή του α΄ με το β΄ πρόσωπο → θεατρικότητα, ισορροπία
ανάμεσα στη διανοητικότητα και τη συγκίνηση.
􀀗 Σχήματα λόγου: μεταφορές (μαχαίρι, πληγή, φάρμακα), σχήμα υπαλλαγής (πληγή από φρικτό μαχαίρι αντί φρικτή πληγή
από μαχαίρι), σχήμα χιαστό, σχήμα υπερβατό (νάρκης του άλγους δοκιμές), κυκλικό σχήμα → κλίμα αδιεξόδου,
μελαγχολίας, απαισιοδοξίας.
Η «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εκ Κομμαγηνή⋅ 595 μ.Χ.» είναι ποίημα για την ποίηση, γιατί:
● Αποκαλύπτει τη σχέση του ποιητή με την τέχνη του.
● Ρόλος της ποίησης είναι να μετουσιώνει τη φρίκη (της ζωής) σε αισθητικό καλλιτέχνημα προσφέροντας μια πρόσκαιρη
διαφυγή / λύτρωση.
● Δίνει τη σχέση Τέχνης – Ζωής / πραγματικότητας.
Β. Κ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ – Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του:
● «Δύο είναι οι όψεις του έργου του Καρυωτάκη … η ρομαντική κι η ρεαλιστική, οι ελεγείες και οι σάτιρες, η ροπή προς το
αφηρημένο και η εισβολή του πραγματικού στον ρομαντικό του κόσμο» (Κώστας Στεργιόπουλος)
● Η μελαγχολία του: Είναι απαισιόδοξος και πεσιμιστής. Ο πόνος και η θλίψη έχουν γίνει τρόπος ζωής γι’ αυτόν. Η
πραγματικότητα τον απογοητεύει γιατί διαψεύδει όσα ονειρεύεται..
● Η απελπισία του: «Ο Καρυωτάκης πηγαίνει προς την απελπισία όλος μαζί … Δεν έχει ψευδαισθήσεις, δεν καταδέχεται
συμβιβασμούς. Γίνεται παρανάλωμα μιας απιστίας, που ο ίδιος έβαλε στη θέση της πίστης, και προχωρεί ολοένα προς την
περιοχή του μηδενός …» (Κώστας Στεργιόπουλος)
● Ο λυρισμός: Ο «λυρικός τόπος» του Καρυωτάκη, κατά τον Τέλλο Άγρα, είναι το κυνήγημα του ιδανικού κι έπειτα η
αποτυχία • ο πόθος κι έπειτα η απάτη • η πλάνη κι έπειτα η απογοήτευση.
● Ο νεοαστικός ρεαλισμός: Η συνηθέστερη πλευρά αυτού του νεοαστικού ρεαλισμού είναι η ιεραρχία, η υπαλληλία, το
γραφείο, η γραφειοκρατία.
● Ο βιωματικός χαρακτήρας του έργου του: Ο απόλυτος εγωκεντρισμός κι η προσκόλλησή του στην περιοχή του ιδιωτικού
χώρου.
«ΜΙΚΡΗ ΑΣΥΜΦΩΝΙΑ ΕΙΣ Α ΜΕΙΖΟΝ»
Θέμα: Η αντιπαράθεση, φαινομενικά σε κοσμικό επίπεδο, ουσιαστικά όμως σε ποιητικό επίπεδο, ανάμεσα στον Μαλακάση
και τον Καρυωτάκη.
Ως προς το περιεχόμενο
􀀗 Το ποίημα αυτό περιλαμβάνεται στη συλλογή «Σάτιρες», η οποία περιέχει ποιήματα με σατιρικό και ειρωνικό
περιεχόμενο. Ο Καρυωτάκης περιγράφοντας το υπεροπτικό παρουσιαστικό του σύγχρονου ποιητή Μαλακάση,
καυτηριάζει την εξωτερική εμφάνιση και συνεπαγωγικά μια φιλοσοφία ζωής αλλά και την αντανάκλασή της στην ποίηση.
Αποτελεί το ποίημα μια άκακη παρωδία του εσωστρεφούς Καρυωτάκη προς τον εξωστρεφή και κάπως είρωνα
Μαλακάση, που κλείνει όμως στο βάθος τη βεβαιότητα του Καρυωτάκη ότι είναι σημαντικός ποιητής.
􀀗 Ο τίτλος διαθέτει ευρηματικότητα και κρυπτικότητα, καθώς παραποιεί τους μουσικούς όρους.
􀀗 Ο Καρυωτάκης απ’ την κρίση της πλάστιγγας βγαίνει δικαιωμένος και με αυτοσαρκασμό αποδίδει στον εαυτό του τα
γνωρίσματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησής του.
􀀗 Διακρίνεται μια διάθεση εγωπάθειας από μέρους του ποιητή. Γνωρίζει τη σαφή υπεροχή της ποίησής του έναντι της
ποίησης του Μαλακάση και πολλών άλλων ποιητών της εποχής του.
􀀗 Το ποίημα μοιάζει σαν μια αποτίμηση της ζωής του, αφού γράφτηκε ένα χρόνο πριν την αυτοκτονία του … Εξομολόγηση
του Καρυωτάκη, λοιπόν, ή καλύτερα «αυτοψυχογράφηση» σύμφωνα με τον Ανδρέα Καραντώνη.
􀀗 Χρησιμοποιεί την ποίησή του ως μέσον για να ασκήσει κριτική στην κοινωνική πραγματικότητα και στο λογοτεχνικό
«κατεστημένο» της εποχής του.
􀀗 Τα επίπεδα / όροι της αντιπαράθεσης:
Δύο διαφορετικές αντιλήψεις για:
α. τη ζωή: εξωστρέφεια ≠ εσωστρέφεια.
β. την ποίηση: συμβατική ποίηση, των τύπων ≠ αντισυμβατική ποίηση, της ουσιάς.
γ. το ρόλο και τη θέση του ποιητή στην κοινωνία: κοσμικός ≠ «καταραμένος» ποιητής.
δ. τη διάκριση των ποιητών: μείζονες ≠ ελάσσονες.
Ως προς τη μορφή
􀀗 Παρατηρείται μορφική αρτιότητα, που εντοπίζεται στη στιχουργική επεξεργασία του στίχου: ομοιοκαταληξία, συνιζήσεις,
μέτρο, διασκελισμοί. Μετρικές παραφωνίες, ωστόσο, υπονομεύουν αυτή τη στιχουργική αυστηρότητα.
􀀗 Γίνεται συχνή χρήση αντιθετικών σχημάτων: Το αντιθετικό σχήμα εδώ εμφανίζεται με την περιγραφή δύο διαφορετικών
ποιητών, καθώς διαγράφει σαρκαστικά μια ποιητική αναμέτρηση. Η σύγκριση, βέβαια, υποβαθμίζει τον Μαλακάση και
προβάλλει την ποιητική ανωτερότητα του Καρυωτάκη.
􀀗 Χρήση πεζολογικών στοιχείων και ιδιότυπων λέξεων π.χ. φάτσα, monocle.
􀀗 Η γλώσσα είναι μεικτή, μια σύνθεση καθημερινής λαϊκής γλώσσας και λογίων γλωσσικών τύπων της υψηλής κοινωνίας
της εποχής (αριστοκράται ≠ κάτου).
Γ. Μ. ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ – Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του:
● Αντλεί τα θέματά του από τα προσωπικά του βιώματα, τις εμπειρίες και την εποχή του, κυρίως την μετά τον εμφύλιο
εποχή. Ειδικότερα, ο «Ελεγκτής» που ανήκει στη συλλογή «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958) απεικονίζει τις
τραυματικές εμπειρίες του ποιητή από εκείνη τη δύσκολη εποχή.
● Τα ποιήματά του απαρτίζονται από τα εξής δομικά στοιχεία: 1. Μία ιστορία – «μήνυμα», 2. Σκηνική διάρθρωση, 3.
Ιδεοπλαστική εικόνα.
● Η ποίησή του κινείται σε έναν κόσμο παράλογο, όπου κυριαρχεί η τολμηρή φαντασία: οι εφιαλτικές, τολμgC0ηρές εικόνες του
πολέμου συνθέτουν μία παράλογη πραγματικότητα.
● Η ζωγραφική διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στα ποιήματά του Σαχτούρη τα οποία μπορούν να αναπαρασταθούν εικαστικά.
Ιδιαίτερα έντονη είναι η παρουσία των χρωμάτων - συμβόλων (κόκκινο, μαύρο, λευκό κ.ά.).
● Η ποίησή του διανθίζεται από λέξεις - σύμβολα που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν το κοινωνικό δράμα που πηγάζει
από το χώρου πολέμου: της Κατοχής και του Εμφυλίου.
● Αναφορικά με τη γλώσσα βασικό χαρακτηριστικό είναι η λεκτική λιτότητα: οι λέξεις αντλούνται από το καθημερινό
λεξιλόγιο, ο λόγος του είναι απλός, διακρίνεται από μεστότητα και βάθος.
«Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ»
Θεματικός πυρήνας: Το ποίημα επισημαίνει – όπως άλλωστε καταγράφεται στον τίτλο- το χρέος του ποιητή: να καταστήσει
δυνατή την επικοινωνία των απλών ανθρώπων με τον ουρανό (πνευματικά αγαθά).
Ως προς το περιεχόμενο:
􀀗 Απαρτίζεται από τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες: α. του ματωμένου ουρανού, β. του ποιητή ως ουράνιου μηχανοδηγού, γ. του
σακατεμένου από τους δύσκολους καιρούς πτηνού- ποιητή.
􀀗 Η πρωτοπρόσωπη ποιητική αφήγηση υποδηλώνει την ταύτιση ποιητή – ελεγκτή, ενώ στο ποίημα το «εγώ» του ποιητή
αυτονομείται με σκοπό να προβάλει επιτακτικά το χρέος του.
􀀗 Ο χώρος του «Ελεγκτή» είναι αυτός του ουρανού, ο οποίος αποτελεί πάγιο αίτημα στην ποίηση του Σαχτούρη και
συμβολίζει το χώρο όπου φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά, ο πνευματικός πολιτισμός. Είναι ο χώρος της
μαγείας, της φαντασίας και της ποίησης, που ο ποιητής φροντίζει να μεταφέρει τους απλούς ανθρώπους που κινούνται
περιοριστικά στο χώρο της λογικής και της σκληρής πραγματικότητας.
􀀗 Στο ποίημα δεσπόζουν φράσεις- σύμβολα, τις οποίες ο αναγνώστης καλείται να αποκωδικοποιήσει.
Ενδεικτικά αναφέρονται:
«έσφιξα τα σχοινιά μου»: φράση που υποδηλώνει την προετοιμασία ενός δύσκολου εγχειρήματος, την επιστράτευση
δυνάμεων του ποιητή που καλείται να ανταποκριθεί στο χρέος του, εκπληρώνοντάς το.
«πρέπει να ελέγξω τα αστέρια»: φράση- κλειδί για την κατανόηση του ποιήματος: χρέος του ποιητή είναι να ελέγξει τα
μηνύματα της ποίησής του, για να φέρει σε επικοινωνία το κοινό με την ποίηση, την τέχνη και γενικότερα το πνεύμα.
«κληρονόμος πουλιών»: η παράδοση και οι ξεχωριστές ιδιότητες (πρεσβευτής του πνευματικού κόσμου) με τις οποίες
είναι προικισμένος ο ποιητής του παρέχουν τη δυνατότητα να ίπταται πάνω από τους άλλους, να αιωρείται ανάμεσα στη γη
και τον ουρανό.
«σπασμένα φτερά»: η φράση υποδηλώνει: α) τις ταλαιπωρίες που υφίσταται ο ποιητής από την ισοπεδωτική, τραυματική
εποχή του β) την αποτυχία της ποίησής του να επικοινωνήσει με το ευρύ κοινό. Αυτό άλλωστε αποτελεί και το μόνιμο
παράπονο των νεοτερικών ποιητών, ειδικότερα των υπερρεαλιστών στην κατηγορία των οποίων ανήκει και ο ίδιος.
􀀗 Εμφανής είναι κυριαρχία των χρωμάτων - συμβόλων στο ποίημα: αίμα- κόκκινο: σύμβολο της αιματοβαμμένης,
εφιαλτικής εποχής που ζει ο ποιητής και το λευκό- χιόνι : σταθερό σύμβολο στην ποίηση του Σαχτούρη που εκφράζει την
ελπίδα, την αισιοδοξία επικράτησης της ζωής , όλα εκείνα που καταξιώνουν τη ζωή.
Ως προς τη μορφή:
􀀗 Το ποίημα διαθέτει όλα τα μορφικά χαρακτηριστικά της νεοτερικής και υπερρεαλιστικής ποίησης: απουσία στροφών,
έλλειψη μέτρου και ομοιοκαταληξίας, χρήση τολμηρών εικόνων.
􀀗 Στον «Ελεγκτή» επιβεβαιώνεται η γλωσσική απλότητα της ποίησης του Σαχτούρη: κυριαρχούν τα ρήματα (6) και
ουσιαστικά (8) προσδίδοντας στο λόγο του μεστότητα και ουσία.
􀀗 Οι δύο βουλητικές προτάσεις που περιέχονται στο ποίημα λειτουργούν ως άξονες που ενώνουν τη δεύτερη με την τρίτη
σκηνική ενότητα και αποσαφηνίζουν το χρέος του ποιητή- ελεγκτή.