Μαζική Κουλτούρα - Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας
Από τις αρχές του 19ου αιώνα η βαθμιαία επικράτηση φιλελεύθερων-δημοκρατικών
καθεστώτων στην Ευρώπη και σε άλλες ηπείρους και η διάδοση της εκπαίδευσης σ’
ευρύτερα κοινωνικά στρώματα έδωσε καίρια πλήγματα στο πολιτιστικό μονοπώλιο της
«ανώτερης τάξης». Συγχρόνως η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η δημιουργία -λόγω της
βιομηχανικής επανάστασης- μεγάλων επιχειρήσεων κατέστησε δυνατή την ευρύτερη
παραγωγή, μεταξύ άλλων αγαθών, βιβλίων, εντύπων, εφημερίδων, περιοδικών, που
άλλοτε θεωρούνταν «είδη πολυτελείας» για αποκλειστική τέρψη της λεγόμενης
«αριστοκρατίας». Περαιτέρω ώθηση στην τάση αυτή έδωσαν οι εφευρέσεις της
τηλεπικοινωνίας, του κινηματογράφου, της τηλεόρασης και τώρα του ηλεκτρονικού
διαδικτύου. Από τον «πολιτισμό» των «πόλεων», προχωρήσαμε στον πολιτισμό των
«κρατών» και «ηπείρων» για να ομιλούμε σήμερα για τον «πολιτισμό της
παγκοσμιοποίησης».
Η λεγόμενη «μαζική κουλτούρα» (mass culture) -η πλατιά διαδεδομένη οικειοποίηση
πολιτιστικών αγαθών από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα- είναι συνέχιση και επέκταση
της λαϊκής τέχνης, που είχε αναπτυχθεί στα πλαίσια της επαγγελματικής ή οικιακής
δραστηριότητας του λαού ή στα λιγοστά περιθώρια της αναψυχής του. Ενώ όμως η
λαϊκή τέχνη, οι καλλιτεχνικές εκφράσεις ενός λαού, ξεκίνησαν «εκ των κάτω», η μαζική
κουλτούρα εμπνέεται και επιβάλλεται «εκ των άνω», από συγκεντρωτικές εξουσίες ή
από τα οργανωμένα επιχειρηματικά κεφάλαια. Προσλαμβάνει λοιπόν τον χαρακτήρα
«λαϊκίστικης τέχνης». Διαφοροποιείται επίσης από την αριστοκρατική κουλτούρα (high
culture) που ήταν δημιούργημα ευάριθμων προικισμένων καλλιτεχνών για λογαριασμό
των πλουσίων ισχυρών πατρόνων τους. Η μικρή παραγωγή των έργων «υψηλής
τέχνης» συνυπήρχε με τα στοιχεία του ταλέντου υψηλής ποιότητας και της προσωπικής
εκλεπτυσμένης επιλογής, ενώ η λαϊκή τέχνη εκάλυπτε ανάγκες και εξέφραζε
καλλιτεχνικές διαθέσεις των μεγάλων λαϊκών στρωμάτων. Η «υψηλή τέχνη»
χαρακτηριζόταν από τη δημιουργία «κλασικών» έργων, που έφεραν την υπογραφή
μεγάλων καλλιτεχνών. Η λαϊκή τέχνη έχει την ανώνυμη σφραγίδα της γνήσιας και
πηγαίας λαϊκής μούσας. Η μαζική κουλτούρα διαφέρει και από την κλασική και από τη
λαϊκή τέχνη (pop art), επιδίδεται σε απόπειρες απομίμησης της πρώτης και αντιγραφής
της δεύτερης και σε ακραίες εκφράσεις της παίρνει τον χαρακτηρισμό του kitsch. Μέχρι
σήμερα τουλάχιστον δεν καταξιώθηκε ως «πολιτισμός», δηλαδή ως αδιαμφισβήτητη
διαχρονική επικράτηση υψηλών αξιών.
Η μαζική κουλτούρα είναι αποτέλεσμα ιστορικής εξέλιξης, που σημαδεύτηκε από
πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές κατακτήσεις των λαών. Οι κατακτήσεις αυτές που
πραγματοποιήθηκαν με «ιδρώτα και αίμα», ανέβασαν το βιοτικό και πνευματικό επίπεδο
των «λαϊκών τάξεων» (εργατών, αγροτών, μισθωτών) και βαθμηδόν βελτίωσαν τις
συνθήκες εργασίας και άφησαν ελεύθερο χρόνο για αναψυχή. Ξεκίνησε από την
επιθυμία της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού να διασκεδάσει, να εκφραστεί καλλιτεχνικά
και ποιητικά (δημοτικό τραγούδι, λαϊκή μουσική, έντεχνος λόγος), να διαμορφώσει
«λαϊκό πολιτισμό» που να εκφράζει και να ικανοποιεί την πλειοψηφία. Όμως όπως και σ’
άλλα κοινωνικά επιτεύγματα, όπως η λαϊκή κυριαρχία-δημοκρατία, η ευρύτερη
εκπαίδευση, οι κατακτήσεις του συνδικαλισμού, η χειραφέτηση της γυναίκας κ.ά., έτσι
και στον ελεύθερο πολιτιστικό χώρο -της διασκέδασης της τέχνης, της μουσικής-
κινήθηκαν και ιδιοτελή συμφέροντα, που εκμεταλλευόμενα τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και των επικοινωνιών, κυριαρχούν σιγά-σιγά στον χώρο αυτό, μονοπωλούν
τους επιμέρους πολιτιστικούς τομείς (εκδοτικοί οίκοι, εταιρείες δίσκων, κινηματογράφου,
τηλεοράσεων κ.λπ.), τους χειραγωγούν, τους εκμεταλλεύονται οικονομικά παράγοντας
προϊόντα μαζικής κατανάλωσης (πολιτιστικά super markets), που εκτοπίζουν τη γνήσια
λαϊκή τέχνη, αγνοούν καταξιωμένα αισθητικά και ηθικά κριτήρια και οδηγούν στη
μαζοποίηση του πολιτισμού ή τη ρομποτοποίηση της κοινωνίας. Οι επιδιώκοντες να
κατευθύνουν τη «μαζική κουλτούρα» έχουν την οικονομική δυνατότητα και το τεχνικό
πλεονέκτημα να προετοιμάζουν και να μαζοποιούν τα πολιτιστικά προϊόντα (έργα
τέχνης, μέσα διασκέδασης κ.λπ.), δίνοντας στον ακροατή ή θεατή «μασημένη τροφή»,
που τον απαλλάσσει από τον κόπο, που απαιτεί η εξοικείωση ή αφομοίωση έργων
εκλεκτής διανόησης και τέχνης. Ένα απλοποιημένο έργο π.χ. του Σαίξπηρ στον
κινηματογράφο είναι πιο εύληπτο στον μέσο θεατή από την κοπιαστική ανάγνωση του
αντίστοιχου βιβλίου και μια περιοδική εικονογράφηση (π.χ. κλασικά εικονογραφημένα)
των επιτεύξεων του Χρυσού Αιώνα του Περικλή είναι πιο ευχάριστη ανάγνωση από τη
μελέτη πρωτότυπων κλασικών έργων συγγραφέων έστω και μεταφρασμένων.
Χαρακτηριστικό επίσης της μαζικής κουλτούρας είναι η ομογενοποίηση των προϊόντων
της τέχνης δηλαδή η παραγωγή τους σε μεγάλες ποσότητες που ν’ ανταποκρίνεται στον
χαμηλότερο κοινό παρονομαστή για τα γούστα θεατών ή ακροατών. Το φαινόμενο της
ομογενοποίησης δεν εκδηλώνεται μόνο ποσοτικά, στον αριθμό των καταναλωτών -
πρωτίστως στα αστικά κέντρα- αλλά και στις διάφορες φάσεις της ηλικίας. Το
ραδιόφωνο, ο κινηματογράφος και κυρίως η τηλεόραση, που έχει παραβιάσει το
οικογενειακό άσυλο, απευθύνεται αδιακρίτως σε μικρούς και μεγάλους, σε άντρες και
γυναίκες, άνεργους νέους και γέρους απόμαχους της ζωής, παρουσιάζοντας
«πολιτιστικά» προϊόντα ευρύτερης κατανάλωσης και εύπεπτης κατανόησης, έτσι ώστε,
όπως ελέχθη χαρακτηριστικά, «τα παιδιά να ενηλικιώνονται πρόωρα και οι ηλικιωμένοι
να γίνονται παλίμπαιδες».
Μέσα μαζικής «πολιτιστικής κατανάλωσης», και ιδιαίτερα η τηλεόραση, που
κατευθύνονται και λειτουργούν με μοναδικό κίνητρο την κερδοσκοπία, χρησιμοποιούν
μηχανισμούς παραγωγής εκπομπών (κωμωδία, κοινωνικά δράματα, έργα περιπέτειας και
βίας) και αναδεικνύουν συστηματικά πρότυπα δράσης και στερεότυπα συμπεριφοράς,
που εξασθενίζουν βαθμιαία τους αμυντικούς μηχανισμούς της λογικής και αισθητικής,
διεισδύουν στο χώρο του υποσυνείδητου, υπεραπλοποιούν κοινωνικές συμπεριφορές (ο
έξυπνος λωποδύτης η ατίθαση γυναίκα, ο επαναστάτης νέος, οι αυστηροί γονείς) και
οδηγούν στη συμπάθεια ή και ψυχολογική ταύτιση του δέκτη με τον «ήρωα»,
εξαγνίζοντας εγκλήματα και ωραιοποιώντας αντικοινωνικές συμπεριφορές. Η στάση αυτή
μειώνει το χάσμα μεταξύ «ατομικής στάσης” και «δημόσιας ηθικής». Αυτοί οι μαζικοί
πομποί, προσφέροντας μιαν εφήμερη φυγή από την πραγματικότητα της ζωής -πολλές
φορές στυγνή και άχαρη- «δεν μπορούν να αγγίξουν τις εμπειρίες που αποτελούν
γνήσια έκφραση της τέχνης, της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας» - προσπαθούν να
ικανοποιήσουν ένα χαμηλό μέσο όρο αισθητικών απαιτήσεων-γνώσεων και χάνουν σε
γνησιότητα και αντικειμενικότητα, ό,τι κερδίζουν σ’ εύκολη και φθηνή προσέγγιση του
θεατή-ακροατή-αναγνώστη. Αυτός ο τελευταίος χάνει την ατομικότητα του, τις
αισθητικές προτιμήσεις του, την πρωτοβουλία σκέψεων και εκφράσεων, τη δυνατότητα
επαγωγικού και παιδαγωγικού διαλόγου και αποκτά τα χαρακτηριστικά του «μαζικού
ανθρώπου». Κλεισμένος σ’ ένα δωμάτιο σκοτεινό, απομονωμένος από το οικείο και
φιλικό περιβάλλον -ακόμα και σε αθλητικές εκδηλώσεις-, μονήρης, βλέπει και ακούει
αμίλητος και απορροφά ό,τι του σερβίρει το κουτί της T.V. αδυνατώντας να
διαμορφώσει προσωπικές επιλογές, δικές του ιδέες και προτιμήσεις, έτοιμος να
αποδεχθεί κοινοτυπίες και ευτέλειες, να προετοιμασθεί έτσι να αποδεχθεί τον Big
Brother του George Orwell και των απομιμήσεών του.
Α. Να συνταχθεί περίληψη του κειμένου(130 λέξεις) (μονάδες 25)
Β1. Να αναγνωρίσετε τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται στο κείμενο
(μονάδες 15)
Β2. Να βρείτε τα δομικά στοιχεία και τον τρόπο ανάπτυξης της 2ης παραγράφου (η λεγόμενη
μαζική κουλτούρα….λαικίστικης τέχνης) (μονάδες 10)
Β4. Να σχολιάσετε τη γλώσσα του κειμένου αναφορικά με τον σκοπό του κειμενογράφου
(μονάδες 10)
Γ. Σ ένα άρθρο για το σχολικό περιοδικό να αναλύσετε τις επιπτώσεις της μαζοποίησης στην
ατομική και κοινωνική ζωή και τους τρόπους αντίστασης απέναντι στο φαινόμενο
(μονάδες 40)