ΑΡ ΓΗ, Φροντιστήρια Μέσης Εκπαίδευσης & Σχολές Πληροφορικής,
E-mail: info@arogi.edu.gr
www.arogi.edu.gr
1
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Ορισμένα γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη είναι: η χρήση ιστορικών προσώπων ως
συμβόλων, ο ρεαλισμός και οι λόγιοι γλωσσικοί τύποι. Να επισημάνετε τα γνωρίσματα
αυτά στο συγκεκριμένο ποίημα (δύο παραδείγματα κατά περίπτωση).
Μονάδες 15
Ο Καβάφης χρησιμοποίησε την ιστορία περισσότερο από κάθε άλλο ποιητή, ο ίδιος
άλλωστε δήλωσε: «Εγώ είχα δύο ιδιότητες. Να κάνω ̟οιήματα και να γράψω ιστορία. Ιστορία δεν
έγραψα και είναι αργά ̟λέον». Η ιστορία, βεβαίως, είναι το κατάλληλο σκηνικό μέσα στο οποίο
τοποθετεί τα θέματα που τον απασχολούν και τα φωτίζει καλύτερα. Ο Καισαρίων, ένα από τα
χαρακτηριστικά ποιήματα αυτής της τεχνικής τοποθετείται στο ιστορικό σκηνικό του 30 π.χ. –
ανήκει στα πτολεμαϊκά του ποιήματα- τη στιγμή της οριστικής πτώσης των Πτολεμαίων.
Του δίνεται λοιπόν η ευκαιρία –με αφορμή την ανάγνωση ενός εξειδικευμένου
ιστορικού εγχειριδίου- να χρησιμοποιήσει το συμβολισμό των ιστορικών προσώπων είναι οι
Πτολεμαίοι της παρακμής και της διαφθοράς, αυτοί που αρκούνται στους «άφθονους επαίνους
και στις κολακείες», στην υπερβολή των τρόπων και στην έκπτωση των στόχων, στα λαμπερά
επίθετα (στ. 5-10) που ειρωνικά υπογραμμίζουν την ασήμαντη ιστορική τους παρουσία.
Υ̟οβάλλεται το νόημα μιας ̟αρακμής ό̟ου κυριαρχεί η ψυχρή εθιμοτυ̟ική αυλοκολακεία. Το σκηνικό
της παρακμής έχει, επομένως, στηθεί. Ο Καβάφης μίλησε για την εποχή του μένει στον
αναγνώστη να στοχαστεί για τη δική του.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι η ασήμαντη παρουσία του Καισαρίωνα, (στ. 13, 15-17,
28) που χάρη στην ποιητική φαντασία, αναδύεται από την ασημαντότητα για να
μετασχηματιστεί σε «θαυμαστό και ̟οθητό όραμα» σύμβολο του ιδεώδους εν τη λύ̟η ανθρώπου που
συντρίβεται μέσα στον ιστορικό χαλασμό, σημειώνει το τέλος ενός πολιτισμού και σηκώνει το
βάρος της παρακμής.
Χαρακτηριστικό, επίσης, της ώριμης καβαφικής ποίησης είναι ο ρεαλισμός, η
αντικειμενική και πιστή αποτύπωση της πραγματικότητας. Η ρεαλιστική πρόθεση δεσπόζει
κυρίως στο α΄ μέρος (στ. 1-10) όπου με ακρίβεια εξηγεί την επιλογή του να διαβάσει ένα
ιστορικό βιβλίο (συλλογή από επιγραφές της εποχής των Πτολεμαίων) στ. 1-2. αντίστοιχα
ρεαλιστικοί είναι οι στ. 11-12 όπου καταγράφει τις αντιδράσεις του μετά την ικανοποίηση της
ιστορικής του περιέργειας.
Η γοητεία του Καβάφη πηγάζει και από τη μοναδικότητα του ύφους του, της γλώσσας
και των εκφραστικών του επιλογών. Η ιδιοτυπία του έγκειται στην ανάμειξη γλωσσικών
στοιχείων λόγιων, ιδιωματικών και δημοτικής. Παραδείγματα λόγιας έκφρασης που φθάνει ως
τον αρχαϊσμό και εξυπηρετεί την ειρωνεία είναι τα επίθετα των στ. 6-7 « λαμ̟ροί, ένδοξοι, κραταιοί,
αγαθοεργοί». Χαρακτηριστικό επίσης είναι το «Πολυκαισαρίη» του στ. 30, όχι τυχαία ειρωνικό
επίσης.
Β1. Ο Κ. Θ. Δημαράς έχει παρατηρήσει ότι στο ποίημα αυτό ο Καβάφης «μας δίνει αναλυτικά την
τεχνική της έμπνευσής του». Προσδιορίστε με αναφορές στο κείμενο πώς επαληθεύεται
στον «Καισαρίωνα» η άποψη ότι ο Καβάφης αποκαλύπτει στον αναγνώστη του τη
διαδικασία δημιουργίας ενός ποιήματος. Μονάδες 20
ΑΡ ΓΗ, Φροντιστήρια Μέσης Εκπαίδευσης & Σχολές Πληροφορικής,
E-mail: info@arogi.edu.gr
www.arogi.edu.gr
2
Ο Καισαρίων είναι ένα από τα καβαφικά ποιήματα που προσφέρει στον αναγνώστη τα
κλειδιά της τεχνικής του δημιουργού την αυτοαναφορικότητα (ο ποιητής ασχολείται με τον
εαυτό του, την ποίησή του και άλλα ποιήματα) και τη διακειμενικότητα (ο διάλογος με άλλα
κείμενα του ίδιου ή ξένα).
Ο Καβάφης, λοιπόν, μας εμπιστεύεται τα μυστικά της τέχνης του, αποκαλύπτοντας τον
τρόπο δημιουργίας του καβαφικού ποιήματος. Από τον πρώτο στίχο εξιστορείται η ανάγκη που
τον ώθησε να διαβάσει το ιστορικό εγχειρίδιο « εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή….». Στη
συνέχεια, και αφού ικανοποιεί την ιστορική του περιέργεια θ’ άφινε το βιβλίο «αν μια μνεία
μικρή και ασήμαντη…δεν είλκυε την προσοχή μου αμέσως….» (στ. 12-14). Είναι τα μικρά και
ασήμαντα που του τραβούν την προσοχή, που τροφοδοτούν το ποιητικό ενδιαφέρον και
γονιμοποιούν την ποιητική έμπνευση. Άραγε αυτή δεν είναι πάντα η αφετηρία της καλλιτεχνικής
δημιουργίας το χάρισμα του καλλιτέχνη να παρατηρεί τα μικρά και ασήμαντα και να
καθοδηγεί και τη δική μας όραση ανανεώνοντας τον κόσμο;
Στην γ΄ στροφή δηλώνεται μέσα από διαδοχικά ρήματα και επαναλαμβανόμενες
εκφράσεις «σ’ έ̟λασα…. σ’ έ̟λασα…. Η τέχνη μου….̟λήρως σε φαντάστηκα…». Ο ποιητής –
δημιουργός – πλάστης (κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού – Πλάστη) φτιάχνει το δικό του
σύμπαν, το δικό του ποιητικό κόσμο «διορθώνοντας» την αδικία της ιστορίας. Φυσώντας πνοή
στο δικό του δημιούργημα του δίνει τέτοια ζωντάνια που με την πληρότητα της ποιητικής
φαντασίας «̟λήρως σε φαντάστηκα…εθάρεψα….με φάνηκε» ενσαρκώνει, μέσα στη σκοτεινή
κάμαρα, το όραμά του.
Επαληθεύεται, λοιπόν, ο Αριστοτέλης, που έκρινε ότι η ποίηση είναι φιλοσοφικότερη
της ιστορίας, διότι δείχνει τον κόσμο όπως θα έπρεπε να είναι -ενώ η ιστορία όπως πράγματι
είναι, στη γυμνή του ασχήμια.
Β2. Να διακρίνετε τα δύο διαφορετικά υφολογικά επίπεδα του ποιήματος και να τα χαρακτηρίσετε
τεκμηριώνοντας την απάντησή σας με αναφορές στο ποίημα. Μονάδες 20
(α΄ μέρος: εξωτερικό, πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ρεαλισμός, ακριβολογία, ειρωνεία, πλούσια
εκφραστικά μέσα
β΄ μέρος: εσωτερικό, αναπαράσταση, θεατρικότητα, διάλογος / σκηνή, θερμός λυρισμός,
λιτότητα, ιδέες, «σκηνοθεσία», το σκοτάδι, η φαντασία, οραματισμός
αντιθέσεις: στη στάση του ποιητή αφηγητή, στα πρόσωπα του ποιήματος, στα εκφραστικά μέσα)
Το «Καισαρίων» θεωρήθηκε εκείνο το καβαφικό ποίημα που περιέχει μερικές από τις πιο
χαρακτηριστικές τεχνικές του ποιητή. Στο πρώτο μέρος (στ.1-10) το ποίημα ξεκινά
αφηγηματικά. Αφηγητής είναι ο ποιητής και η εξιστόρησή του αναδρομική (τη νύχτα χθες…).
Καταθέτει σε τόνο εξομολογητικό όσα τον ώθησαν να διαβάσει το συγκεκριμένο ιστορικό
ανάγνωσμα (η ιστορική περιέργεια και η διάθεση να περάσει την ώρα του). Η λεπτή ειρωνεία
διαπερνά τις διαπιστώσεις του για την εποχή των Πτολεμαίων (οι άφθονοι έ̟αινοι και η
κολακείες….λαμ̟ροί…..άντρες και γυναίκες στο ύψος της υπερβολής θαυμαστές…). Ο
πεζολογικός τόνος και μία ατμόσφαιρα ιστορικής εξακρίβωσης για μια εποχή παρακμής όπου
επικρατεί η αμετροέπεια και η κολακεία εντείνονται από τους διασκελισμούς, τη στίξη που
ΑΡ ΓΗ, Φροντιστήρια Μέσης Εκπαίδευσης & Σχολές Πληροφορικής,
E-mail: info@arogi.edu.gr
www.arogi.edu.gr
3
διακόπτει το ρυθμό του στίχου. Ακόμη και η διάσπαρτη ομοιοκαταληξία περισσότερο
συμβάλλει στην ειρωνεία και την πεζολογία παρά προσφέρει λυρικό αποτέλεσμα.
Ακολουθεί μία δεύτερη στροφή μεταβατική (στ.11-14) η οποία προετοιμάζει το δεύτερο
μέρος του ποιήματος με μια έξοχη αντίθεση. Αφού ολοκλήρωσε την ιστορική του περιήγηση
στην εποχή των Πτολεμαίων, ο ποιητής θ’ άφινε το βιβλίο αν μια μνεία μικρή κι ασήμαντη δεν είλκυε
την προσοχή του αμέσως. Η αντίθεση της μικρής και ασήμαντης μνείας σε σχέση με τα
υπερβολικά επίθετα που προσδιορίζουν τη δυναστεία υπογραμμίζεται και από την αντίθεση στη
στάση του ποιητή: θ’ άφινα το βιβλίο ……είλκυε την ̟ροσοχή μου αμέσως.
Στο δεύτερο μέρος (στ. 15-30) ο τόνος αλλάζει ολωσδιόλου. Ελευθερώνεται από την
ιστορική σιγή η ανυπαρξία του προσώπου από πλευράς ιστορικής γίνεται η αφορμή να συνθέσει
το όραμά του με θερμό λυρισμό και συγκίνηση. Ο αγνοημένος από την ιστορία Καισαρίων
εξιδανικεύεται στη φαντασία του ποιητή, ενσαρκώνεται σε θελκτικό πλάσμα της ποιητικής
δημιουργίας. Η φανταστική μορφή αποκτά τέτοια δύναμη μέσα στη φαντασία ώστε ο ποιητής
της απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο: Ά να ήρθες εσύ…. Ο Καβάφης (σ’ έ̟λασα, σ’ έ̟λασα…..η
τέχνη μου δίνει ….τόσο ̟λήρως σε φαντάστηκα …) αποκαλύπτει την επιμονή του, τον
πρωταγωνιστικό, δημιουργικό του ρόλο (αυτοαναφορικότητα) στη διαμόρφωση του ποιητικού
σύμπαντος, της ποιητικής πραγματικότητας.
Η αρχή του ποιήματος διόλου δεν προειδοποιεί για ό,τι θα ακολουθήσει. Η πεζολογία και
ο ιστορικός στοχασμός παραχωρούν τη θέση τους στο θερμό λυρισμό, στη συγκίνηση και στη
φιλοσοφική διάσταση. Ο αναγνώστης παρασύρεται και απολαμβάνει την ποιητική υποβολή, τη
μαγεία της ποιητικής πράξης σμιλεμένη από την επιμονή της δημιουργικής φαντασίας και
ανεπαίσθητης δόσης ερωτισμού τόσο ώστε να ολοκληρώνεται η συμπάθεια προς το χλωμό και
κουρασμένο τον ιδεώδη εν τη λύ̟η του συντριμμένο άνθρωπο. Απολαμβάνει μια «ξεχωριστή
αίσθηση ζωντάνιας και αλήθειας»..
Γ. 15 «Ἄ, νά, ἦρθες σύ μέ τήν ἀόριστη
γοητεία σου. Στήν ἱστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται γιά σένα,
κ’ ἔτσι πιό ἐλεύθερα σ’ ἔπλασα μές στόν νοῦ μου.
Σ’ ἔπλασα ὡραῖο κ’ αἰσθηματικό.
20Ἡ τέχνη μου στό πρόσωπό σου δίνει
μιάν ὀνειρώδη συμπαθητική ἐμορφιά.»
Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των παραπάνω στίχων με 120-140 λέξεις.
Μονάδες 25
Το όνομα του Καισαρίωνα ο ποιητής το συναντά τυχαία σε ένα ιστορικό σύγγραμμα για
επιγραφές από την εποχή των Πτολεμαίων. Το ιστορικό κείμενο περιέχει μια μικρή και ασήμαντη
μνεία για τον πρωτότοκο γιο της Κλεοπάτρας αρκεί αυτή για να προκαλέσει την ποιητική
έμπνευση. Ο Καισαρίων έχει όλα τα χαρακτηριστικά του καβαφικού ήρωα (δεν είναι τυχαίο
άλλωστε ότι τον έχει χρησιμοποιήσει και σε άλλα ποιήματά του με πιο συγγενικό το
Αλεξανδρινοί Βασιλείς): είναι ένα περιφερειακό ιστορικό πρόσωπο από αυτά για τα οποία η
ιστορία αφιερώνει λίγες γραμμές είναι ένας ασήμαντος και αποτυχημένος νέος άνθρωπος –για
λόγους έξω από τον ίδιο και τις προθέσεις του, θύμα της ιστορικής συγκυρίας, ανίκανος να
ελέγξει τις δυνάμεις που ρυθμίζουν τον κόσμο-, ανήκει σε ξεχωριστή, σε διαλεχτή γενιά
ΑΡ ΓΗ, Φροντιστήρια Μέσης Εκπαίδευσης & Σχολές Πληροφορικής,
E-mail: info@arogi.edu.gr
www.arogi.edu.gr
4
απελευθερώνει πλήρως τη δυνατότητα του ποιητή να τον πλάσει με τα δικά του υλικά: τη
«φαντασία και το λόγο».
Με τα εφόδια, λοιπόν, του ποιητή πλάθει τον ήρωά του, τον ζωντανεύει, διαλέγεται μαζί του
«Α, να ήρθες εσύ…». Καθώς η ιστορία σιωπά ο ποιητής είναι ελεύθερος να δημιουργήσει. Η
«περιγραφή» του Καισαρίωνα, η ποιητική του ενσάρκωση γίνεται με εκφράσεις υποβλητικές:
(ωραίος κ’ αισθηματικός….. ονειρώδη συμ̟αθητική εμορφιά..). Λείπουν οι σαφείς προσδιορισμοί
ώστε να σχηματιστεί το πρόσωπο με ευκρίνεια οι χαρακτηρισμοί που επιλέγονται
προσδιορίζουν το κλίμα, απλώνουν τη σαγήνη και παράλληλα απελευθερώνουν και τη φαντασία
του αναγνώστη να δώσει το σχήμα στο πρόσωπο.
Από την άλλη – με τα ρήματα σ’ έ̟λασα (2)….η τέχνη μου δίνει…- δηλώνεται ξεκάθαρα η
συνειδητή και ενεργητική στάση του ποιητή. Αυτός κινεί τα νήματα, είναι ο δημιουργός του
ποιητικού σύμπαντος και των πλασμάτων που το αποτελούν, είναι ένας επίγειος θεός. Ο ποιητής
–κάθε ποιητής με τη στενή και ευρεία έννοια- είναι εκείνος που μας παίρνει κάθε τόσο από το
χέρι για να μας δείξει όψεις της ζωής και του κόσμου που η καθημερινότητα και η συνήθεια μας
στερούν.
Δ. Το ακόλουθο ποίημα του Άθου Δημουλά με τίτλο «Καβάφης» είναι ένα ποίημα για την ποίηση.
Ποιες οι αναφορές του στον καβαφικό «Καισαρίωνα»; Μονάδες 20
Καβάφης
Τη φαντασία την εντελώς αδέσμευτη
δε συμπαθώ. Δεν έχει χάρες. Και είναι
χρήσιμη για τα όνειρα μόνο.
Εγώ
την άλλη φαντασία αγαπώ, αυτή
που προσπαθεί ένα παρελθόν να ζωντανέψει
και που στηρίζεται σε μνήμες του,
σποραδικές και ασύνδετες, ζητώντας
γύρω τους άρτιο ένα σύνολο να πλάσει
με τάξη, προσοχή και μέτρο.
Κι έτσι, προπάντων, που το χρώμα τους,
το χρώμα αυτών των ερειπίων,
των αβεβαίων γεγονότων το αίσθημα,
μέσα στο έργο της ενισχυμένο
να περάσει.
Αυτό το δύσκολο είναι
που εκτιμώ. Αυτήν εγώ αγαπώ
τη φαντασία, τη δεσμευόμενη,
την οδηγουμένη φαντασία που,
όλο συγκίνηση, πάντοτε γύρω
από πολύτιμα εμπόδια έρπει.
Και
χρήσιμη είναι –τόσο- για την τέχνη μου.
Ελληνικά καβαφογενή ̟οιήματα, Επιλογή: Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Εκδόσεις Πανεπιστημίου
Πατρών, Πάτρα 2003, σελ. 80-81
ΑΡ ΓΗ, Φροντιστήρια Μέσης Εκπαίδευσης & Σχολές Πληροφορικής,
E-mail: info@arogi.edu.gr
www.arogi.edu.gr
5
Ο Κ.Π. Καβάφης είναι ένας από τους πιο διαβασμένους νεοέλληνες ποιητές τόσο εντός
όσο και εκτός Ελλάδας. Η απήχηση του καταγράφεται εντυπωσιακά τόσο στη διαχρονικότητα
και κυκλοφορία των ποιημάτων του όσο και στο πλήθος των μεταφράσεών του και των
επιστημονικών μελετών. Μια ειδικότερη εκδοχή αυτής της απήχησης είναι και οι επιδράσεις του
καβαφικού έργου σε άλλους ποιητές. Μια τέτοια –ολοφάνερη και συνειδητή, αφού αποτελεί
παρωδία- είναι και η σύνθεση του Άθου Iημουλά.
Εκτός από τις γενικότερες επιδράσεις της καβαφικής ποιητικής στο ποίημα του
Iημουλά φαίνεται η στενότερη σχέση του με τον καβαφικό Καισαρίωνα στη μορφή και ιδίως
στο περιεχόμενο.
Χαρακτηριστική είναι η πρώτη κιόλας λέξη του ποιήματος «φαντασία» είναι αυτή που
λειτουργεί στην γ΄ στροφή του «Καισαρίων» ώστε να ενσαρκωθεί το ποιητικό όραμα σε
«συνομιλητή» του Καβάφη. Το επίθετο αδέσμευτη (αντιστοιχεί άραγε στο ελεύθερα του
Καβάφη;) θα μπορούσε να θεωρηθεί –σε συνδυασμό με τους στ. 2-3- επικριτικό για την
αυθαίρετη φαντασία. Η παρωδία ξεκινά από μία άρνηση.
Στους στ. 4-10 αντίθετα με το αδέσμευτη της αρχής προσδιορίζεται η φαντασία που ο
Iημουλάς προτιμά. Αυτή η παρουσίαση φαίνεται ολοκληρωτικά αντλημένη από τα
αυτααναφορικά κλειδιά που ο Καβάφης προσφέρει στο Καισαρίων:
1 προσπαθεί να ζωντανέψει το παρελθόν →ο Καβάφης προσπαθεί να «ζωντανέψει» την
πτολεμαϊκή περίοδο και τον Καισαρίωνα
2 στηρίζεται σε μνήμες σποραδικές και ασύνδετες → «μικρή και ασήμαντη μνεία»
3 κατορθώνει να φτιάξει ένα άρτιο σύνολο → η πληρότητα της φαντασίας και του
οράματος
4 οι στ. 11-15 και ιδίως το ενισχυμένο αίσθημα → η γοητεία, η υποβολή, η λυρική
θέρμη του οραματισμού
5 ο στ. 20, όλο συγκίνηση…→ η θέρμη με την οποία ο Καβάφης πλάθει τον ήρωά του, η
επίτευξη ενός λυρισμού που δεν ξεπέφτει στο φτηνό ρομαντισμό..
Το ποίημα γίνεται αφετηρία για ένα άλλο ποίημα, ο ποιητής εμπνέει έναν άλλο ποιητή οι
ποιητές –όπως και τα ποιήματά τους- κάνουν διάλογο αιώνες τώρα στο σύμπαν που λέγεται
Τέχνη.
(Ο Iασκαλόπουλος διευκρινίζει ότι συγκροτεί τη συναγωγή του με παρωδίες κατά τον συνήθη
ορισμό της παρωδίας ως κωμικής μίμησης ενός έργου, και όχι με την ευρύτερη έννοια του
όρου, που περιλαμβάνει και την υπέρβαση της κωμικής μίμησης και προσδιορίζεται ως
επανάληψη με διαφορά: όχι μόνο περιπαικτική και ευτράπελη αλλά και ομόλογη και
εμπλουτιστική— που περιλαμβάνει δηλαδή και έργα τα οποία χαρακτηρίζονται με τη φράση a la
maniere de -. )