ΕΝΟΤΗΤΑ 19η
Είδη δημοκρατίας
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Τα είδη της δημοκρατίας
- Στο πλαίσιο της εξέτασης των διαφόρων πολιτευμάτων και των επιμέρους
μορφών του καθενός, ο Αριστοτέλης εξετάζει τα είδη της δημοκρατίας, που είναι
τα ακόλουθα:
α. Η δημοκρατία στην οποία εφαρμόζεται πιστά η αρχή της ι σ ό τ η τ α ς: φτωχοί
και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια και συμμετέχουν εξίσου στη
διακυβέρνηση του κράτους.
β. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα καταλαμβάνονται με κριτήριο την
π ε ρ ι ο υ σ ί α (που θα είναι όχι μεγάλη, όπως συμβαίνει με την ολιγαρχία).
γ. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι οι πολίτες,
φτάνει να μην έχουν ν ο μ ι κ ό κ ώ λ υ μ α. Υπέρτατη αρχή είναι ο ν ό μ ο ς.
δ. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι, φτάνει να
είναι π ο λ ί τ ε ς. Υπέρτατη αρχή είναι και εδώ ο ν ό μ ο ς (η μορφή αυτής
της δημοκρατίας είναι παραλλαγή της προηγούμενης).
ε. Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, όμως υπέρτατη αρχή
είναι όχι ο νόμος αλλά ο λ α ό ς, που κυβερνάει με ψ η φ ί σ μ α τ α με την
επίδραση των δ η μ α γ ω γ ώ ν.
• Στην παρουσίαση των μορφών της δημοκρατίας ο Αριστοτέλης αρχίζει με την
καλύτερη, για να καταλήξει στη χειρότερη μορφή.
2. Ελευθερία και ισότητα
- Στη δημοκρατία υπάρχουν κατά κύριο λόγο η ελευθερία και η ισότητα· αυτό
διατυπώνεται όχι ως άποψη του Αριστοτέλη αλλά ως γνώμη των υποστηρικτών
της δημοκρατίας: ‘’υποστηρίζουν μερικοί’’ (ὑπολαμβάνουσί τινες).
α. Η ελευθερία
- Δύο είναι οι μορφές της ελευθερίας του πολίτη, οι οποίες θεωρούνται στην
αρχαιότητα ως βασικά γνωρίσματα της δημοκρατίας: α) η ατομική ελευθερία:
μπορεί κανείς να ζει όπως ο ίδιος θέλει (ο δούλος δεν είναι ελεύθερος και ζει μὴ
ὡς βούλεται, αντίθετα με τη θέλησή του)· β) η πολιτική ελευθερία: τα πολιτικά
αξιώματα προορίζονται για όλους τους πολίτες, οι οποίοι εναλλάσσονται σ’ αυτά
και στην εξουσία, άρχονται και άρχουν με τη σειρά.
β. Η ισότητα
- Και η ισότητα είναι βασική αρχή της δημοκρατίας· σύμφωνα με αυτή, φτωχοί και
πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια, δεν κυριαρχούν ο ένας στον
άλλο, και, κυρίως, συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους.
Με την ευκαιρία της αναφοράς της ελευθερίας και της ισότητας ο Αριστοτέλης
κάνει λόγο και για μια Τρίτη δημοκρατική αρχή, την αρχή της
π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς: αφού όλοι είναι ίσοι, επικρατεί η άποψη των περισσότερων
από τους ίσους.
3. Η περιουσία
- Στο δεύτερο είδος δημοκρατίας, για να αναλάβει κάποιος ένα αξίωμα, πρέπει να
έχει περιουσία, έστω μικρή, η οποία, αν κατέβει κάτω από ένα καθορισμένο όριο,
στερεί το δικαίωμα για κατάληψη αξιώματος. Το όριο είναι χαμηλό, γιατί αλλιώς
το πολίτευμα θα μετέπιπτε σε ολιγαρχικό (λίγοι είναι αυτοί που έχουν μεγάλες
περιουσίες).
4. Νόμοι – ψηφίσματα
- Για τους αρχαίους ο νόμος είναι ὁ πάντων βασιλεύς (Πίνδαρος), τύραννος (=
βασιλιάς) τῶν ἀνθρώπων και η δημοκρατία είναι πιο δυνατή στα κράτη στα οποία
οι πολίτες φοβούνται το νόμο. Υπάρχει όμως μια μορφή δημοκρατίας, η
χειρότερη, στην οποία υπέρτατη αρχή δεν είναι ο νόμος με την καθολική και
μόνιμη ισχύ, αλλά ο λαός (βλ. παραπάνω, στο 1ε), που έχει τη δυνατότητα να
παίρνει στην εκκλησία του δήμου αποφάσεις (ψηφίσματα). Τα ψηφίσματα
γίνονται ύστερα από προτάσεις, έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το νόμο και πολλές
φορές είναι αντίθετα με τους νόμους του κράτους· όμως αυτές οι αποφάσεις είναι
περιστασιακές και μπορούν να καταργηθούν με άλλες παρόμοιες αποφάσεις, αν
το απαιτήσουν άλλες περιστάσεις.
5. Οι δημαγωγοί
- Όμως ο μεγάλος κίνδυνος σ’ αυτό το είδος της δημοκρατίας είναι οι δημαγωγοί.
Δημαγωγός αρχικά σήμαινε ηγέτης, οδηγητής του λαού (δημαγωγὸς < δῆμος +
ἄγω). Όμως αργότερα (μετά το θάνατο του Περικλή το 429 και οπωσδήποτε στα
χρόνια του Αριστοτέλη) η λέξη είχε αρνητικό περιεχόμενο. Οι δημαγωγοί, έχοντας
το χάρισμα του λόγου, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στο λαό και τον κολάκευαν·
λέγοντας πράγματα ευχάριστα σους πολλούς, εκμεταλλεύονταν τη δυνατότητα
για περιστασιακές αποφάσεις και παρέσερναν σε ψηφίσματα που εξυπηρετούσαν
τις προσωπικές φιλοδοξίες και τα συμφέροντα των ίδιων των δημαγωγών και όχι
του λαού.
- Όμως στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, οι νόμοι είναι
κυρίαρχοι, έχοντας ακλόνητο κύρος και ακατάλυτη ισχύ· δεν αλλάζουν κατά τις
περιστάσεις ή κατά τα συμφέροντα κάποιων ισχυρών ούτε με αποφάσεις της
πλειοψηφίας, που είναι δυνατό να παραπλανηθεί από επιτήδειους πολιτικούς. και
αυτοί είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το νόμο προσαρμόζοντας στις
απαιτήσεις του και μόνο τις υποσχέσεις τους προς το λαό και γενικά τα πολιτικά
τους προγράμματα.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η ελευθερία και η ισότητα είναι τα βασικά γνωρίσματα της δημοκρατίας.
2. Ελευθερία σημαίνει να ζει κανείς όπως θέλει και να μπορεί να συμμετέχει στη
διακυβέρνηση του κράτους.
3. Στη δημοκρατία φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα.
4. Στη δημοκρατία ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας.
5. Σε κάποια μορφή δημοκρατίας ελλοχεύει ο κίνδυνος των δημαγωγών.
7. Η δομή της ενότητας
- Είδη δημοκρατίας
α. Δημοκρατία με κριτήριο την ισότητα
β. Δημοκρατία με κριτήριο την περιουσία
γ. Δημοκρατία με κριτήριο την απουσία κωλύματος και υπέρτατη αρχή το νόμο
δ. Δημοκρατία με κριτήριο την ιδιότητα του πολίτη και υπέρτατη αρχή το νόμο
ε. Δημοκρατία με κριτήρια τα προηγούμενα αι υπέρτατη αρχή το λαό με τα
ψηφίσματα –Οι δημαγωγοί
ΕΝΟΤΗΤΑ 20
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η θέση του κειμένου μέσα στα Πολιτικά
- Βρισκόμαστε στο όγδοο (Θ’) και τελευταίο βιβλίο των πολιτικών. Έχει προηγηθεί
η διαπραγμάτευση του θέματος του γάμου και της τεκνοποιίας και τώρα είναι σε
εξέλιξη το θέμα της αγωγής των παιδιών και των εφήβων. Στο κείμενο της
εικοστής διδακτικής ενότητας του σχολικού βιβλίου ο Αριστοτέλης διατυπώνει
κάποιους προβληματισμούς σχετικά με το περιεχόμενο της παιδείας και τους
στόχους της εκπαίδευσης, για να συνεχίσει και να τελειώσει όλο το έργο
εξετάζοντας πλατιά τη μουσική ως πρώτιστη παιδευτική αξία.
2. Το κείμενο που προηγείται
- Πριν από το κείμενο της εικοστής διδακτικής ενότητας υπάρχει στα Πολιτικά το
κείμενο του οποίου δίνεται η μετάφραση στα ερμηνευτικά σχόλια του σχολικού
βιβλίου. Σ’ αυτό ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις ακόλουθες θέσεις:
α. Πρέπει να υπάρχουν νόμοι του κράτους οι οποίοι θα ρυθμίζουν θέματα της
παιδείας.
β. Η μόρφωση των νέων πρέπει να ταιριάζει με το πολίτευμα του κράτους.
γ. Η παιδεία προετοιμάζει τους νέους για την άσκηση κάποιας τέχνης ή για την
άσκηση της αρετής.
δ. Η παιδεία των νέων πρέπει να είναι μία και ίδια για όλους.
ε. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του κράτους (αφού
όλοι οι πολίτες ανήκουν σ’ αυτό).
στ. Το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα είναι εκείνο των Λακεδαιμονίων.
3. Διαγραμματική παρουσίαση του περιεχομένου
Α. Στην αρχή του κειμένου της εικοστής διδακτικής ενότητας ο Αριστοτέλης
διατυπώνει δύο θέσεις, οι οποίες απορρέουν από τα προηγούμενα:
1. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται νομοθετικά.
2. Η παρεχόμενη παιδεία πρέπει να είναι ίδια για όλους.
Β. Στη συνέχεια διατυπώνονται τα ακόλουθα ερωτήματα και οι προβληματισμοί
σχετικά με θέματα της παιδείας:
1. Ποιος πρέπει να είναι ο χ α ρ α κ τ ή ρ α ς της παιδείας.
2. Με ποιον τ ρ ό π ο πρέπει να παρέχεται η παιδεία.
3. Ποιο πρέπει να είναι το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο της παρεχόμενης γνώσης (τί δεῖ
μανθάνειν τοὺς νέους),
α. για να αποκτήσουν αρετή και
β. για να ζουν καλύτερα.
4. Ποιοι πρέπει να είναι οι σ τ ό χ ο ι της παιδείας:
α) η άσκηση του νου ή
β) η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα.
5. Ειδικά στα χρόνια του Αριστοτέλη δεν είναι ξεκαθαρισμένο ποιο πρέπει να είναι το
περιεχόμενο των γνώσεων και ποιοι οι στόχοι της εκπαίδευσης· δηλαδή πρέπει να
παρέχονται
α. γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή με στόχο να μπορούν να ζουν οι νέοι καλύτερα;
β. γνώσεις που οδηγούν στη αρετή, με στόχο την κατάκτησή της;
(και ποιες είναι οι γνώσεις που οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής;)
γ. γνώσεις που ασκούν το νου, χωρίς να είναι χρήσιμες στη ζωή;
Γ. Στο τελευταίο μέρος του κειμένου διατυπώνονται και πάλι κάποιες θέσεις:
1. Από τα χρήσιμα πράγματα πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά τα πιο αναγκαία.
2. Από αυτά τα χρήσιμα και απόλυτα αναγκαία πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά
μόνο
α. όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, δηλαδή
β. όσα δεν είναι ευτελή, ώστε να σταθούν εμπόδιο για την κατάκτηση της αρετής.
4. Πολιτική θεωρία και παιδεία
- Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο με περιεχόμενο πολιτικής θεωρίας.
Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποια θέση έχουν τα θέματα παιδείας και
εκπαίδευσης (στόχοι της εκπαίδευσης, περιεχόμενο σπουδών, δημόσιος ή
ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης κ.ἀ.) μέσα σε ένα τέτοιο έργο; Η
απάντηση υπάρχει κυρίως μέσα στο μεταφρασμένο κείμενο του πρώτου
ερμηνευτικού σχολίου:
- Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία είναι π ο λ ι τ ι κ ό θ έ μ α και σ’ αυτό
συνηγορούν οι ακόλουθοι λόγοι:
Η παιδεία έχει μεγάλη σημασία για το πολίτευμα, επειδή, αν παραμεληθεί αυτή,
βλάπτεται το πολίτευμα.
Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να ρυθμίζει τα θέματα της παιδείας.
Όλοι οι πολίτες ανήκουν στο κράτος, επομένως και η παιδεία του καθενός είναι
υπόθεση του κράτους.
Σύμφωνα με τα παραπάνω οι πολιτικοί και οι νομοθέτες είναι υποχρεωμένοι να
δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας.
Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η παιδεία είναι ένα θέμα κατεξοχήν πολιτικό και
εύλογα διερευνώνται τα θέματά της στα Πολιτικά.
5. Παιδεία και κράτος
- Ο Αριστοτέλης συσχετίζει κατηγορηματικά την παιδεία με το κράτος: τα θέματα
της παιδείας και η φροντίδα γι’ αυτή πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του
κράτους (να έχουν δημόσιο χαρακτήρα) και να ρυθμίζονται με νόμους· γι’ αυτό
δεν μπορεί ο καθένας να μορφώνει τα παιδιά του όπως θέλει. ‘’Αφού κανείς
πολίτης δεν πρέπει να πιστεύει ότι ανήκει στον εαυτό του, αλλά, αντίθετα, ότι
όλοι οι πολίτες ανήκουν στην πόλη’’, θα πρέπει η φροντίδα για το κάθε μέλος της
πόλης να είναι κοινή και συνταιριασμένη με τη φροντίδα για το σύνολο.
- Στο μεταφρασμένο κείμενο (στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο) υπάρχει μια φράση
του Αριστοτέλη, η οποία όμως περικόπτεται από τους συγγραφείς του σχολικού
βιβλίου στη θέση των αποσιωπητικών· η φράση είναι αυτή: ’’οι νέοι πρέπει να
παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους…’’. Η άποψη
λοιπόν του Αριστοτέλη είναι ότι το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι
ανάλογο με το είδος του πολιτεύματος, για το συμφέρον του συγκεκριμένου
πολιτεύματος, για να διατηρείται το πνεύμα (το ἦθος) του κάθε πολιτεύματος (δεῖ
γὰρ πρὸς ἑκάστην πολιτείαν παιδεύεσθαι, τὸ γὰρ ἦθος τῆς πολιτείας ἑκάστης τὸ
οἰκεῖον καὶ φυλάττειν εἴωθε τὴν πολιτείαν καὶ καθίστησιν ἐξ ἀρχῆς, οἷον τὸ μὲν
δημοκρατικὸν δημοκρατίαν, τὸ δ’ ὀλιγαρχικὸν ὀλιγαρχίαν). Με άλλα λόγια, στα
δημοκρατικά πολιτεύματα η παιδεία πρέπει να είναι δημοκρατική, στα ολιγαρχικά
ολιγαρχική κ.ο.κ.(γίνεται τώρα άμεσος συσχετισμός όχι παιδείας και κράτους αλλά
παιδείας και πολιτεύματος). Αυτή όμως η σχετικοκρατική θέση στη συνέχεια
διαφοροποιείται, όταν διατυπώνεται η άποψη ότι σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει
να είναι μία και η ίδια για όλους, ότι όλοι οι νέοι ενός κράτους πρέπει να
διδάσκονται τα ίδια (μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ἀναγκαῖον εἶναι – κοινῆ ποιητέον). Με την
τελευταία αυτή θέση του Αριστοτέλη και με τον αποκλεισμό της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας η παιδεία αποκτά ενιαίο χαρακτήρα.
- Συνοψίζουμε τις θέσεις του Αριστοτέλη ως προς το δημόσιο χαρακτήρα της
παιδείας:
Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους.
Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους.
Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και ίδια για όλους τους νέους.
Το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι ανάλογο με το είδος του
πολιτεύματος.
• Για να γίνουν εναργέστερα όσα αναφέρονται για το δημόσιο χαρακτήρα της
παιδείας και για την ενιαία διδακτέα ύλη δίνεται από τον Αριστοτέλη ως επαινετό
παράδειγμα το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα των Λακεδαιμονίων.
6. Η παιδεία της εποχής του Αριστοτέλη
- Ως προς την παιδεία που παρέχεται στις μέρες του Αριστοτέλη (ἐμποδὼν παιδεία)
επικρατεί μεγάλη σύγχυση σχετικά με το περιεχόμενο των γνώσεων και κυρίως με
τους σ τ ό χ ο υ ς που πρέπει να έχει η εκπαίδευση. Έτσι, α) άλλοι υποστηρίζουν
ότι η παιδεία πρέπει να κάνει τους νέους ικανούς να εξασφαλίζουν τα χρήσιμα στη
ζωή τους, β) άλλοι να τους ασκεί στην αρετή και γ) άλλοι να τους παρέχει
στοιχεία που απλώς προάγουν τη γνώση (τὰ περιττά).
- Σε ένα άλλο σημείο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι τα αντικείμενα της
παιδείας της εποχής του ήταν α) α ν ά γ ν ω σ η και
γ ρ α φ ή, αντικείμενο χρήσιμο για τη ζωή, β) γ υ μ ν α σ τ ι κ ή, που συντελεί
στην καλλιέργεια της ανδρείας, γ) μ ο υ σ ι κ ή, η οποία είναι χρήσιμη για τη ζωή
και ασκεί ηθική επίδραση, και δ) σ χ έ δ ι ο και
ζ ω γ ρ α φ ι κ ή (όχι πάντα)· και αυτό το αντικείμενο χαρακτηρίζεται χρήσιμο
για τη ζωή. Δεν αναφέρεται η α ρ ι θ μ η τ ι κ ή, επειδή ίσως αυτή στην Αθήνα
διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο.
7. Η αρετή
- Ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι στις μέρες του δεν υπάρχει ομοφωνία όχι μόνο ως
προς τους στόχους της εκπαίδευσης αλλά και σχετικά με την αρετή ως
αντικείμενο της παιδείας. Δηλαδή: δεν είναι αποσαφηνισμένο τι πρέπει να
διδάσκονται οι νέοι, για να οδηγηθούν στην αρετή· και αυτό οφείλεται στο ότι
όλοι τιμούν την αρετή, όμως ο καθένας έχει διαφορετική άποψη γι’ αυτήν. Έτσι,
διαφορετικές είναι και οι γνώμες για την άσκησή της.
- Παρόμοιο προβληματισμό είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας στον Λάχη, όπου
αναφέρει ότι: πρέπει να ξέρουμε τι είναι η αρετή, γιατί αλλιώς δεν θα ξέρουμε και
πώς θα υποδείξουμε σε κάποιον τον τρόπο με τον οποίο θα την κατακτήσει πιο
εύκολα.
8. Χρήσιμα, ἀναγκαῖα, ἐλευθέρια
- Είναι αξιοπρόσεχτη η αναφορά του Αριστοτέλη στη διδασκαλία των πραγμάτων
που είναι χρήσιμα για τη ζωή, γιατί τα περιορίζει σε μεγάλο βαθμό: πρέπει βέβαια
να διδάσκονται τα χ ρ ή σ ι μ α, όμως όχι όλα, αλλά από αυτά μόνο όσα είναι
πρώτης πρακτικής α ν ά γ κ η ς· αλλά και αυτά όχι όλα, γιατί άλλα είναι σχετικά
με ασχολίες που ταιριάζουν σε ελεύθερους και άλλα με ασχολίες που ταιριάζουν
σε ανελεύθερους ανθρώπους· επομένως, από τα χρήσιμα και αναγκαία πρέπει να
διδάσκονται όσα ταιριάζουν σε ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς (και όχι τα
ευτελή , που κάνουν τον άνθρωπο αγροίκο και τον εμποδίζουν στην κατάκτηση
της αρετής).
9.Τα κύρια σημεία της ενότητας
- Δίνονται τα κύρια σημεία μόνο του κύριου κειμένου (όχι και εκείνου που υπάρχει
στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο).
1. Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους.
Συγκεκριμένα:
α. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους.
β. Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και η ίδια για όλους τους
νέους.
2. Δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για τους στόχους που πρέπει να έχει η
εκπαίδευση.
3. Η εκπαίδευση μπορεί να έχει τους ακόλουθους στόχους: την κατάκτηση της
αρετής από τους νέους (τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα), τον καλύτερο τρόπο
ζωής, την άσκηση και καλλιέργεια του νου.
4. Δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή.
5. Από τα χρήσιμα οι νέοι πρέπει να διδάσκονται τα αναγκαία, και από αυτά μόνο
όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους.
10. Η δομή της ενότητας
Για τη δομή της ενότητας βλ. παραπάνω, στο 3 (Διαγραμματική παρουσίαση του
περιεχομένου).
Είδη δημοκρατίας
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Τα είδη της δημοκρατίας
- Στο πλαίσιο της εξέτασης των διαφόρων πολιτευμάτων και των επιμέρους
μορφών του καθενός, ο Αριστοτέλης εξετάζει τα είδη της δημοκρατίας, που είναι
τα ακόλουθα:
α. Η δημοκρατία στην οποία εφαρμόζεται πιστά η αρχή της ι σ ό τ η τ α ς: φτωχοί
και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια και συμμετέχουν εξίσου στη
διακυβέρνηση του κράτους.
β. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα καταλαμβάνονται με κριτήριο την
π ε ρ ι ο υ σ ί α (που θα είναι όχι μεγάλη, όπως συμβαίνει με την ολιγαρχία).
γ. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι οι πολίτες,
φτάνει να μην έχουν ν ο μ ι κ ό κ ώ λ υ μ α. Υπέρτατη αρχή είναι ο ν ό μ ο ς.
δ. Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι, φτάνει να
είναι π ο λ ί τ ε ς. Υπέρτατη αρχή είναι και εδώ ο ν ό μ ο ς (η μορφή αυτής
της δημοκρατίας είναι παραλλαγή της προηγούμενης).
ε. Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, όμως υπέρτατη αρχή
είναι όχι ο νόμος αλλά ο λ α ό ς, που κυβερνάει με ψ η φ ί σ μ α τ α με την
επίδραση των δ η μ α γ ω γ ώ ν.
• Στην παρουσίαση των μορφών της δημοκρατίας ο Αριστοτέλης αρχίζει με την
καλύτερη, για να καταλήξει στη χειρότερη μορφή.
2. Ελευθερία και ισότητα
- Στη δημοκρατία υπάρχουν κατά κύριο λόγο η ελευθερία και η ισότητα· αυτό
διατυπώνεται όχι ως άποψη του Αριστοτέλη αλλά ως γνώμη των υποστηρικτών
της δημοκρατίας: ‘’υποστηρίζουν μερικοί’’ (ὑπολαμβάνουσί τινες).
α. Η ελευθερία
- Δύο είναι οι μορφές της ελευθερίας του πολίτη, οι οποίες θεωρούνται στην
αρχαιότητα ως βασικά γνωρίσματα της δημοκρατίας: α) η ατομική ελευθερία:
μπορεί κανείς να ζει όπως ο ίδιος θέλει (ο δούλος δεν είναι ελεύθερος και ζει μὴ
ὡς βούλεται, αντίθετα με τη θέλησή του)· β) η πολιτική ελευθερία: τα πολιτικά
αξιώματα προορίζονται για όλους τους πολίτες, οι οποίοι εναλλάσσονται σ’ αυτά
και στην εξουσία, άρχονται και άρχουν με τη σειρά.
β. Η ισότητα
- Και η ισότητα είναι βασική αρχή της δημοκρατίας· σύμφωνα με αυτή, φτωχοί και
πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια, δεν κυριαρχούν ο ένας στον
άλλο, και, κυρίως, συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους.
Με την ευκαιρία της αναφοράς της ελευθερίας και της ισότητας ο Αριστοτέλης
κάνει λόγο και για μια Τρίτη δημοκρατική αρχή, την αρχή της
π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς: αφού όλοι είναι ίσοι, επικρατεί η άποψη των περισσότερων
από τους ίσους.
3. Η περιουσία
- Στο δεύτερο είδος δημοκρατίας, για να αναλάβει κάποιος ένα αξίωμα, πρέπει να
έχει περιουσία, έστω μικρή, η οποία, αν κατέβει κάτω από ένα καθορισμένο όριο,
στερεί το δικαίωμα για κατάληψη αξιώματος. Το όριο είναι χαμηλό, γιατί αλλιώς
το πολίτευμα θα μετέπιπτε σε ολιγαρχικό (λίγοι είναι αυτοί που έχουν μεγάλες
περιουσίες).
4. Νόμοι – ψηφίσματα
- Για τους αρχαίους ο νόμος είναι ὁ πάντων βασιλεύς (Πίνδαρος), τύραννος (=
βασιλιάς) τῶν ἀνθρώπων και η δημοκρατία είναι πιο δυνατή στα κράτη στα οποία
οι πολίτες φοβούνται το νόμο. Υπάρχει όμως μια μορφή δημοκρατίας, η
χειρότερη, στην οποία υπέρτατη αρχή δεν είναι ο νόμος με την καθολική και
μόνιμη ισχύ, αλλά ο λαός (βλ. παραπάνω, στο 1ε), που έχει τη δυνατότητα να
παίρνει στην εκκλησία του δήμου αποφάσεις (ψηφίσματα). Τα ψηφίσματα
γίνονται ύστερα από προτάσεις, έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το νόμο και πολλές
φορές είναι αντίθετα με τους νόμους του κράτους· όμως αυτές οι αποφάσεις είναι
περιστασιακές και μπορούν να καταργηθούν με άλλες παρόμοιες αποφάσεις, αν
το απαιτήσουν άλλες περιστάσεις.
5. Οι δημαγωγοί
- Όμως ο μεγάλος κίνδυνος σ’ αυτό το είδος της δημοκρατίας είναι οι δημαγωγοί.
Δημαγωγός αρχικά σήμαινε ηγέτης, οδηγητής του λαού (δημαγωγὸς < δῆμος +
ἄγω). Όμως αργότερα (μετά το θάνατο του Περικλή το 429 και οπωσδήποτε στα
χρόνια του Αριστοτέλη) η λέξη είχε αρνητικό περιεχόμενο. Οι δημαγωγοί, έχοντας
το χάρισμα του λόγου, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στο λαό και τον κολάκευαν·
λέγοντας πράγματα ευχάριστα σους πολλούς, εκμεταλλεύονταν τη δυνατότητα
για περιστασιακές αποφάσεις και παρέσερναν σε ψηφίσματα που εξυπηρετούσαν
τις προσωπικές φιλοδοξίες και τα συμφέροντα των ίδιων των δημαγωγών και όχι
του λαού.
- Όμως στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, οι νόμοι είναι
κυρίαρχοι, έχοντας ακλόνητο κύρος και ακατάλυτη ισχύ· δεν αλλάζουν κατά τις
περιστάσεις ή κατά τα συμφέροντα κάποιων ισχυρών ούτε με αποφάσεις της
πλειοψηφίας, που είναι δυνατό να παραπλανηθεί από επιτήδειους πολιτικούς. και
αυτοί είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το νόμο προσαρμόζοντας στις
απαιτήσεις του και μόνο τις υποσχέσεις τους προς το λαό και γενικά τα πολιτικά
τους προγράμματα.
6. Τα κύρια σημεία της ενότητας
1. Η ελευθερία και η ισότητα είναι τα βασικά γνωρίσματα της δημοκρατίας.
2. Ελευθερία σημαίνει να ζει κανείς όπως θέλει και να μπορεί να συμμετέχει στη
διακυβέρνηση του κράτους.
3. Στη δημοκρατία φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα.
4. Στη δημοκρατία ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας.
5. Σε κάποια μορφή δημοκρατίας ελλοχεύει ο κίνδυνος των δημαγωγών.
7. Η δομή της ενότητας
- Είδη δημοκρατίας
α. Δημοκρατία με κριτήριο την ισότητα
β. Δημοκρατία με κριτήριο την περιουσία
γ. Δημοκρατία με κριτήριο την απουσία κωλύματος και υπέρτατη αρχή το νόμο
δ. Δημοκρατία με κριτήριο την ιδιότητα του πολίτη και υπέρτατη αρχή το νόμο
ε. Δημοκρατία με κριτήρια τα προηγούμενα αι υπέρτατη αρχή το λαό με τα
ψηφίσματα –Οι δημαγωγοί
ΕΝΟΤΗΤΑ 20
Ερμηνευτικά σχόλια
1. Η θέση του κειμένου μέσα στα Πολιτικά
- Βρισκόμαστε στο όγδοο (Θ’) και τελευταίο βιβλίο των πολιτικών. Έχει προηγηθεί
η διαπραγμάτευση του θέματος του γάμου και της τεκνοποιίας και τώρα είναι σε
εξέλιξη το θέμα της αγωγής των παιδιών και των εφήβων. Στο κείμενο της
εικοστής διδακτικής ενότητας του σχολικού βιβλίου ο Αριστοτέλης διατυπώνει
κάποιους προβληματισμούς σχετικά με το περιεχόμενο της παιδείας και τους
στόχους της εκπαίδευσης, για να συνεχίσει και να τελειώσει όλο το έργο
εξετάζοντας πλατιά τη μουσική ως πρώτιστη παιδευτική αξία.
2. Το κείμενο που προηγείται
- Πριν από το κείμενο της εικοστής διδακτικής ενότητας υπάρχει στα Πολιτικά το
κείμενο του οποίου δίνεται η μετάφραση στα ερμηνευτικά σχόλια του σχολικού
βιβλίου. Σ’ αυτό ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις ακόλουθες θέσεις:
α. Πρέπει να υπάρχουν νόμοι του κράτους οι οποίοι θα ρυθμίζουν θέματα της
παιδείας.
β. Η μόρφωση των νέων πρέπει να ταιριάζει με το πολίτευμα του κράτους.
γ. Η παιδεία προετοιμάζει τους νέους για την άσκηση κάποιας τέχνης ή για την
άσκηση της αρετής.
δ. Η παιδεία των νέων πρέπει να είναι μία και ίδια για όλους.
ε. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του κράτους (αφού
όλοι οι πολίτες ανήκουν σ’ αυτό).
στ. Το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα είναι εκείνο των Λακεδαιμονίων.
3. Διαγραμματική παρουσίαση του περιεχομένου
Α. Στην αρχή του κειμένου της εικοστής διδακτικής ενότητας ο Αριστοτέλης
διατυπώνει δύο θέσεις, οι οποίες απορρέουν από τα προηγούμενα:
1. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται νομοθετικά.
2. Η παρεχόμενη παιδεία πρέπει να είναι ίδια για όλους.
Β. Στη συνέχεια διατυπώνονται τα ακόλουθα ερωτήματα και οι προβληματισμοί
σχετικά με θέματα της παιδείας:
1. Ποιος πρέπει να είναι ο χ α ρ α κ τ ή ρ α ς της παιδείας.
2. Με ποιον τ ρ ό π ο πρέπει να παρέχεται η παιδεία.
3. Ποιο πρέπει να είναι το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο της παρεχόμενης γνώσης (τί δεῖ
μανθάνειν τοὺς νέους),
α. για να αποκτήσουν αρετή και
β. για να ζουν καλύτερα.
4. Ποιοι πρέπει να είναι οι σ τ ό χ ο ι της παιδείας:
α) η άσκηση του νου ή
β) η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα.
5. Ειδικά στα χρόνια του Αριστοτέλη δεν είναι ξεκαθαρισμένο ποιο πρέπει να είναι το
περιεχόμενο των γνώσεων και ποιοι οι στόχοι της εκπαίδευσης· δηλαδή πρέπει να
παρέχονται
α. γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή με στόχο να μπορούν να ζουν οι νέοι καλύτερα;
β. γνώσεις που οδηγούν στη αρετή, με στόχο την κατάκτησή της;
(και ποιες είναι οι γνώσεις που οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής;)
γ. γνώσεις που ασκούν το νου, χωρίς να είναι χρήσιμες στη ζωή;
Γ. Στο τελευταίο μέρος του κειμένου διατυπώνονται και πάλι κάποιες θέσεις:
1. Από τα χρήσιμα πράγματα πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά τα πιο αναγκαία.
2. Από αυτά τα χρήσιμα και απόλυτα αναγκαία πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά
μόνο
α. όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, δηλαδή
β. όσα δεν είναι ευτελή, ώστε να σταθούν εμπόδιο για την κατάκτηση της αρετής.
4. Πολιτική θεωρία και παιδεία
- Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο με περιεχόμενο πολιτικής θεωρίας.
Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποια θέση έχουν τα θέματα παιδείας και
εκπαίδευσης (στόχοι της εκπαίδευσης, περιεχόμενο σπουδών, δημόσιος ή
ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης κ.ἀ.) μέσα σε ένα τέτοιο έργο; Η
απάντηση υπάρχει κυρίως μέσα στο μεταφρασμένο κείμενο του πρώτου
ερμηνευτικού σχολίου:
- Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία είναι π ο λ ι τ ι κ ό θ έ μ α και σ’ αυτό
συνηγορούν οι ακόλουθοι λόγοι:
Η παιδεία έχει μεγάλη σημασία για το πολίτευμα, επειδή, αν παραμεληθεί αυτή,
βλάπτεται το πολίτευμα.
Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να ρυθμίζει τα θέματα της παιδείας.
Όλοι οι πολίτες ανήκουν στο κράτος, επομένως και η παιδεία του καθενός είναι
υπόθεση του κράτους.
Σύμφωνα με τα παραπάνω οι πολιτικοί και οι νομοθέτες είναι υποχρεωμένοι να
δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας.
Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η παιδεία είναι ένα θέμα κατεξοχήν πολιτικό και
εύλογα διερευνώνται τα θέματά της στα Πολιτικά.
5. Παιδεία και κράτος
- Ο Αριστοτέλης συσχετίζει κατηγορηματικά την παιδεία με το κράτος: τα θέματα
της παιδείας και η φροντίδα γι’ αυτή πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του
κράτους (να έχουν δημόσιο χαρακτήρα) και να ρυθμίζονται με νόμους· γι’ αυτό
δεν μπορεί ο καθένας να μορφώνει τα παιδιά του όπως θέλει. ‘’Αφού κανείς
πολίτης δεν πρέπει να πιστεύει ότι ανήκει στον εαυτό του, αλλά, αντίθετα, ότι
όλοι οι πολίτες ανήκουν στην πόλη’’, θα πρέπει η φροντίδα για το κάθε μέλος της
πόλης να είναι κοινή και συνταιριασμένη με τη φροντίδα για το σύνολο.
- Στο μεταφρασμένο κείμενο (στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο) υπάρχει μια φράση
του Αριστοτέλη, η οποία όμως περικόπτεται από τους συγγραφείς του σχολικού
βιβλίου στη θέση των αποσιωπητικών· η φράση είναι αυτή: ’’οι νέοι πρέπει να
παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους…’’. Η άποψη
λοιπόν του Αριστοτέλη είναι ότι το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι
ανάλογο με το είδος του πολιτεύματος, για το συμφέρον του συγκεκριμένου
πολιτεύματος, για να διατηρείται το πνεύμα (το ἦθος) του κάθε πολιτεύματος (δεῖ
γὰρ πρὸς ἑκάστην πολιτείαν παιδεύεσθαι, τὸ γὰρ ἦθος τῆς πολιτείας ἑκάστης τὸ
οἰκεῖον καὶ φυλάττειν εἴωθε τὴν πολιτείαν καὶ καθίστησιν ἐξ ἀρχῆς, οἷον τὸ μὲν
δημοκρατικὸν δημοκρατίαν, τὸ δ’ ὀλιγαρχικὸν ὀλιγαρχίαν). Με άλλα λόγια, στα
δημοκρατικά πολιτεύματα η παιδεία πρέπει να είναι δημοκρατική, στα ολιγαρχικά
ολιγαρχική κ.ο.κ.(γίνεται τώρα άμεσος συσχετισμός όχι παιδείας και κράτους αλλά
παιδείας και πολιτεύματος). Αυτή όμως η σχετικοκρατική θέση στη συνέχεια
διαφοροποιείται, όταν διατυπώνεται η άποψη ότι σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει
να είναι μία και η ίδια για όλους, ότι όλοι οι νέοι ενός κράτους πρέπει να
διδάσκονται τα ίδια (μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ἀναγκαῖον εἶναι – κοινῆ ποιητέον). Με την
τελευταία αυτή θέση του Αριστοτέλη και με τον αποκλεισμό της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας η παιδεία αποκτά ενιαίο χαρακτήρα.
- Συνοψίζουμε τις θέσεις του Αριστοτέλη ως προς το δημόσιο χαρακτήρα της
παιδείας:
Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους.
Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους.
Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και ίδια για όλους τους νέους.
Το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι ανάλογο με το είδος του
πολιτεύματος.
• Για να γίνουν εναργέστερα όσα αναφέρονται για το δημόσιο χαρακτήρα της
παιδείας και για την ενιαία διδακτέα ύλη δίνεται από τον Αριστοτέλη ως επαινετό
παράδειγμα το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα των Λακεδαιμονίων.
6. Η παιδεία της εποχής του Αριστοτέλη
- Ως προς την παιδεία που παρέχεται στις μέρες του Αριστοτέλη (ἐμποδὼν παιδεία)
επικρατεί μεγάλη σύγχυση σχετικά με το περιεχόμενο των γνώσεων και κυρίως με
τους σ τ ό χ ο υ ς που πρέπει να έχει η εκπαίδευση. Έτσι, α) άλλοι υποστηρίζουν
ότι η παιδεία πρέπει να κάνει τους νέους ικανούς να εξασφαλίζουν τα χρήσιμα στη
ζωή τους, β) άλλοι να τους ασκεί στην αρετή και γ) άλλοι να τους παρέχει
στοιχεία που απλώς προάγουν τη γνώση (τὰ περιττά).
- Σε ένα άλλο σημείο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι τα αντικείμενα της
παιδείας της εποχής του ήταν α) α ν ά γ ν ω σ η και
γ ρ α φ ή, αντικείμενο χρήσιμο για τη ζωή, β) γ υ μ ν α σ τ ι κ ή, που συντελεί
στην καλλιέργεια της ανδρείας, γ) μ ο υ σ ι κ ή, η οποία είναι χρήσιμη για τη ζωή
και ασκεί ηθική επίδραση, και δ) σ χ έ δ ι ο και
ζ ω γ ρ α φ ι κ ή (όχι πάντα)· και αυτό το αντικείμενο χαρακτηρίζεται χρήσιμο
για τη ζωή. Δεν αναφέρεται η α ρ ι θ μ η τ ι κ ή, επειδή ίσως αυτή στην Αθήνα
διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο.
7. Η αρετή
- Ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι στις μέρες του δεν υπάρχει ομοφωνία όχι μόνο ως
προς τους στόχους της εκπαίδευσης αλλά και σχετικά με την αρετή ως
αντικείμενο της παιδείας. Δηλαδή: δεν είναι αποσαφηνισμένο τι πρέπει να
διδάσκονται οι νέοι, για να οδηγηθούν στην αρετή· και αυτό οφείλεται στο ότι
όλοι τιμούν την αρετή, όμως ο καθένας έχει διαφορετική άποψη γι’ αυτήν. Έτσι,
διαφορετικές είναι και οι γνώμες για την άσκησή της.
- Παρόμοιο προβληματισμό είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας στον Λάχη, όπου
αναφέρει ότι: πρέπει να ξέρουμε τι είναι η αρετή, γιατί αλλιώς δεν θα ξέρουμε και
πώς θα υποδείξουμε σε κάποιον τον τρόπο με τον οποίο θα την κατακτήσει πιο
εύκολα.
8. Χρήσιμα, ἀναγκαῖα, ἐλευθέρια
- Είναι αξιοπρόσεχτη η αναφορά του Αριστοτέλη στη διδασκαλία των πραγμάτων
που είναι χρήσιμα για τη ζωή, γιατί τα περιορίζει σε μεγάλο βαθμό: πρέπει βέβαια
να διδάσκονται τα χ ρ ή σ ι μ α, όμως όχι όλα, αλλά από αυτά μόνο όσα είναι
πρώτης πρακτικής α ν ά γ κ η ς· αλλά και αυτά όχι όλα, γιατί άλλα είναι σχετικά
με ασχολίες που ταιριάζουν σε ελεύθερους και άλλα με ασχολίες που ταιριάζουν
σε ανελεύθερους ανθρώπους· επομένως, από τα χρήσιμα και αναγκαία πρέπει να
διδάσκονται όσα ταιριάζουν σε ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς (και όχι τα
ευτελή , που κάνουν τον άνθρωπο αγροίκο και τον εμποδίζουν στην κατάκτηση
της αρετής).
9.Τα κύρια σημεία της ενότητας
- Δίνονται τα κύρια σημεία μόνο του κύριου κειμένου (όχι και εκείνου που υπάρχει
στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο).
1. Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους.
Συγκεκριμένα:
α. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους.
β. Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και η ίδια για όλους τους
νέους.
2. Δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για τους στόχους που πρέπει να έχει η
εκπαίδευση.
3. Η εκπαίδευση μπορεί να έχει τους ακόλουθους στόχους: την κατάκτηση της
αρετής από τους νέους (τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα), τον καλύτερο τρόπο
ζωής, την άσκηση και καλλιέργεια του νου.
4. Δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή.
5. Από τα χρήσιμα οι νέοι πρέπει να διδάσκονται τα αναγκαία, και από αυτά μόνο
όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους.
10. Η δομή της ενότητας
Για τη δομή της ενότητας βλ. παραπάνω, στο 3 (Διαγραμματική παρουσίαση του
περιεχομένου).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου